ZABURZENIA ZACHOWANIA U DZIECI Z ZESPOŁEM FAS/E (Płodowy Zespół Alkoholowy) Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi Niektórzy uczniowie z FAS/E mają trudności ze skupieniem uwagi, co utrudnia lub nawet uniemożliwia im naukę. Typowa sala lekcyjna może dostarczać zbyt wielu bodźców. Nie oznacza to, że pomieszczenie w którym odbywa się nauka , ma być puste. Nauczyciel powinien starać się tylko ograniczać docierające do dziecka bodźce wzrokowe i słuchowe. Wystarczy zdjąć ze ścian mapy, portrety, kolorowe tablice informacyjne czy plakaty. Również sposób i rodzaj oświetlenia może wymagać pewnych zmian, gdyż uwagę dziecka z FAS/E może rozpraszać nawet cień ołówka padający na kartkę, uniemożliwiając wykonanie zadania matematycznego. Także brzęczące świetlówki, wentylatory, oświetlenie gablot mogą rozpraszać uwagę. Jeśli dziecko siedzi przy oknie, może interesować się wydarzeniami, obiektami wokół szkoły. Żaluzje czy rolety mogą być pomocne w ,,odcięciu” od nieistotnych i rozpraszających bodźców. Gwar panujący w klasie, duża grupa uczniów, komunikowanie się wielu osób równocześnie dodatkowo zakłócają i tak już ograniczoną koncentrację uwagi. Nauczanie indywidualne często bywa jedyną szansą, jedyną możliwością nawiązania kontaktu i współpracy oraz osiągania wyników przez uczniów dotkniętych zespołem FAS/E. W stosunku do uczniów wrażliwych na bodźce dźwiękowe należy starać się minimalizować docierające odgłosy. Głos nauczyciela musi być od ok. 10 – 12 decybeli silniejszy od odgłosów dobiegających z drugiego planu. Dlatego też, uczeń powinien siedzieć w pobliżu nauczyciela. Uczeń z FAS/E źle reaguje na ściszanie głosu przez nauczyciela, wykładanie z równoczesnym spacerowaniem po klasie. To powoduję, że uczeń traci wątek, wyłącza się nie notuje, stara się przeczekać. Kolejna trudność wynika z braku możliwości kontynuowania przez ucznia intensywnej pracy przez dłuższy czas. Jego aktywność przeplata się z okresami bierności i wyczekiwania, a także z okresami, kiedy potrzeba przemieszczania się, ruchu, zmiany pozycji zaczyna dominować. Uczeń z FAS w klasycznej sytuacji – ,,duża grupa w wielu ławkach” – nie nadąża za tokiem myślenia i działania nauczyciela. Niedosłyszy i niedowidzi, nie skupia uwagi, wierci się i przeszkadza innym. Jeśli dołączymy do tych trudności specyficzne zaburzenia czucia, lateralizacji, orientacji przestrzennej, utrudnienia zapamiętywania i słabe odczytywanie komunikatów niewerbalnych to daje nam informację o trudnościach na jakie narażony jest uczeń w procesie edukacji. Dzieci nadpobudliwe zwykle są impulsywne. Często mówią: ,,ja wiem, że nie powinienem tak postępować, ale nie mogłem się powstrzymać”. Bywa, że prowokują innych słowami lub czynami. Czasami ich impulsywność stanowi zagrożenie dla ich życia, np. gdy przebiegają przez ulicę nie rozejrzawszy się uprzednio. Część takich zachowań można wyeliminować poprzez naukę samokontroli, ale większość z nich będzie wymagała szczególnego nadzoru, czuwania i towarzyszenia im. Nadpobudliwość często zmniejsza się wraz z wejściem w okres dojrzewania, ale niezdolność skupienia uwagi pozostaje. Przykładowe sposoby postępowania z dzieckiem z FAS/E w szkole: Należy zachęcać ucznia do wydawania samemu sobie poleceń słownych ucząc go, jak skupiać uwagę, np. ,,Pierwszą rzeczą, jaką muszę zrobić, jest…”, oraz w jaki sposób może zapanować nad swoim zachowaniem, np. wydając sobie polecenie: ,,Zatrzymaj się i pomyśl”. Taki sposób wydawania sobie dyrektyw pozwala uczniowi łatwiej i spokojniej wykonać czekające go zadanie. Uczyć jak hamować impulsywne zachowanie, dostarczając uczniowi wiedzy, jak zatrzymać swoje działanie, dopóki czynność nie zostanie przemyślana, np. ,,Zanim odpowiem przemyślę to jeszcze raz”. Używać konkretnych wzmocnień lub napomnień (umówiony sygnał ręki w celu wywołania zmiany w zachowaniu ucznia), np. gdy chodzi po klasie przeszkadzając, na umówiony znak, dyskretny, którego nie odczytują inni – wraca do ławki z poczuciem ,,odebrałem sygnał, mam z Panią specjalne porozumienie”. Wyciąganie konsekwencji za niewłaściwe zachowanie musi być natychmiastowe, a nałożona sankcja proporcjonalna do wielkości przewinienia – wybieramy raczej odbieranie przywilejów zamiast nakładać kary czy ograniczenia. Uczeń, który potrzebuje zmiany aktywności, powinien móc w trakcie lekcji wykonywać dodatkowo czynność, która zredukuje napięcie, umożliwi akceptowaną aktywność, np. przynieść i rozwiesić mapę, rozdać wszystkim kartki, zebrać prace ze stolików, ułożyć na półkach wykorzystane pomoce itp. Niektóre dzieci uspokajają się przy relaksacyjnej muzyce rozlegającej się w tle. Należy zorganizować miejsce, do którego może przejść dziecko, gdy jest zbyt pobudzone, szczególnie w czasie dużych przerw (kącik ,,bez krzyków i biegów”). Rytmiczne czynności, jak chóralne czytanie czy sylabizowany śpiew, pomagają w skupieniu uwagi, wyhamowują bezładną aktywność, dają poczucie przynależności do grupy. Ważne jest ustalenie wraz z uczniem sygnał mający informować nauczyciela o frustracji dziecka – niepokoju, zagubieniu, smutku, czytelny tylko dla nauczyciela. Opanowanie wielu pojęć może być ułatwione, jeśli nauczane definicje będą powtarzane rytmicznie, rymowane, równocześnie ilustrowane gestem, ruchem, wsparte klaskaniem czy ilustrowane plastycznie. Trzeba zadawać uczniowi pytania w celu przypomnienia zachowań pomocnych w nauce bądź takich, które ją utrudniają, np. ,,Co możemy zrobić, by wykonać to zadanie?”; ,,Dlaczego ten sposób jest niewłaściwy?” Po wykonaniu poszczególnych zadań wprowadzać krótkie przerwy z możliwością aktywności ruchowej – ćwiczeniami koordynacyjnymi, naprzemiennymi czy oddechowymi. Zaburzenia myślenia przyczynowo – skutkowego. Nauczyciele i rodzice podkreślają, że dzieci z FAS/E (płodowy zespół alkoholowy) wielokrotnie powtarzają te same błędy, bez względu na to, jak wiele czasu poświęca się na ich korygowanie i wyciąganie konsekwencji. Inaczej mówiąc, każdy dzień dla dziecka z FAS/E jest nowym początkiem, ponieważ ma ono problemy z wyciąganiem wniosków i przewidywaniem konsekwencji swojego zachowania, słabo lub zupełnie nie uczy się ono na błędach, ma zaburzone myślenie przyczynowo – skutkowe. Nie znaczy to, że każdorazowe wyciąganie konsekwencji z niewłaściwego zachowania dziecka mija się z celem. Po wystąpieniu niewłaściwego zachowania należy zastosować konsekwencję, informując dziecko, że jest ona skutkiem zachowania. Dzieci z zespołem FAS/E działają na zasadzie impulsu: bodziec – reakcja, bez refleksji nad możliwymi następstwami. Stosowanie nagród za właściwe zachowanie może przynosić pewne efekty, zwłaszcza na początku. Jednak upomnienia typu: siedź spokojnie, nie biegaj itp. są bezcelowe. Upomnienia nie przynoszą oczekiwanych rezultatów, ponieważ dzieci z FAS/E potrzebują przekonać się o rezultatach swojego zachowania w sposób bezpośredni. Sytuacje każdorazowo różnią się od siebie, nigdy nie są takie same, a dzieci z FAS/E nie umieją uogólniać ani porównywać podobnych sytuacji. Innym razem tak zaabsorbuje je uogólnianie, że zapomną o regułach postępowania obowiązujących w określonych sytuacjach. Dzieci te, często mają dość sztywne i egocentryczne pojęcie sprawiedliwości, co również przeszkadza w nauce myślenia przyczynowo – skutkowego. Mają trudności z wyobrażeniem sobie, z wyczuciem tego, co myślą, co czują i jak działają inni. Pracując z dzieckiem z FAS/E w szkole należy: Poświęcać odpowiednio dużo czasu na rozmowy, pomoże to poznać jego sposób myślenia i na tej podstawie opracować odpowiednią strategię postępowania. Zdecydować nad którymi swoimi zachowaniami dziecko musi zapanować, które z nich są najważniejsze, do reszty zachowań nie należy przywiązywać nadmiernej uwagi. Wyciągać konsekwencje natychmiast po niewłaściwym zachowaniu ucznia, informując go o przyczynach, z powodu których ,,zrobisz to i to”. Pomóc uczniowi zrozumieć problem, analizując sytuację, uczyć zadawania sobie pytań: ,,w którym momencie zaczął się problem?; ,,co zrobiłem?”; ,,jaki efekt osiągnąłem?”; ,,jak mogłem się jeszcze inaczej zachować” i ,,co mogę zrobić następnym razem?”. Należy napisać uczniowi te pytania, by mógł sam odpowiednio wcześniej śledzić swoje zachowanie i szukać nowych sposobów reagowania. Należy przedstawić uczniowi swój punkt widzenia oraz innych osób. Trzeba brać pod uwagę ograniczone możliwości ucznia w zakresie zapamiętywania, rozumienia mowy, koncentracji uwagi oraz omawiać z nim jego zachowanie, wskazując na czekające go konsekwencje. Należy próbować przewidywać problemy i rozwiązywać je zanim nastąpią. Można zaangażować kolegów ucznia i pracowników szkoły, koniecznie należy współpracować z rodzicami w tym zakresie. Koniecznym jest zachęcanie innych uczniów, dorosłych do wspierania takiego ucznia a nie do oceniania i karcenia. Zaburzenia funkcjonowania społecznego Uczniowie z FAS/E, w porównaniu ze swoimi rówieśnikami, są społecznie niedojrzali. Z powodu ich mniejszego wzrostu i opóźnionego rozwoju psychoruchowego obserwujemy preferowanie przez nich towarzystwa dzieci młodszych. Jednocześnie bardzo zależy im na akceptacji rówieśników, bywa, że uzyskują ją ,,popisując się” zachowaniami agresywnymi lub też podporządkowują się innym bezkrytycznie. Uczniowie z FAS są wrażliwi i opiekuńczy, chociaż zarazem ich zachowania są w wielu przypadkach nie do przyjęcia przez otoczenie, np. podsłuchują, spoufalają się nadmiernie, zachowują się błazeńsko lub łatwo wybuchają złością. Bardzo często błędnie odczytują emocje innych, zachowując się przez to niewłaściwie do sytuacji. Nie zdają sobie sprawy ze skutków swojego zachowania, co sprawia, że podejmują pochopne decyzje, zawierają przygodne znajomości. Zadaniem nauczyciela jest wyjaśnienie pozostałym uczniom w klasie na czym polega problem dziecka z FAS, a także sprzyjanie włączenia dziecka w grupę koleżeńską. Może temu służyć omawianie sytuacji, tak by dzieci uczyły się jak, reagować na specyficzne czy też niewłaściwe zachowania dziecka z FAS. Dzieci z FAS bywają bardzo przyjacielskie. Bez trudu nawiązują kontakt z obcą osobą, którą od razu uważają za swojego najlepszego przyjaciela. Ich pragnienie akceptacji połączone ze złymi wyborami kolegów wielokrotnie prowadzi do nieodpowiednich decyzji i zachowań. Dlatego też, uczniowie ci wymagają większego nadzoru i troski ze strony dorosłych. Niezwykle ważnym celem jest nauczenie tych dzieci brania odpowiedzialności. Nie jest to akt jednorazowy, lecz długotrwały proces nabywania doświadczeń, dojrzewania i nauki. W związku z uszkodzeniami układu nerwowego nabycie właściwej odpowiedzialności, dysponowanie odpowiednim krytycyzmem jest dla dzieci z FAS niezwykle utrudnione. Należy pamiętać również, iż niektóre z dzieci mogą pozostawać w rodzinie dysfunkcyjnej, która zaniedbuje swoje obowiązki względem dziecka. te dodatkowe obciążenia emocjonalne nauczyciel powinien uwzględniać w pracy z dzieckiem. Może on pomóc uczniowi odbudować poczucie godności, szczególnie gdy ułatwi mu osiąganie sukcesu, towarzysząc mu w podejmowanych wysiłkach. Opracowała: Iwona Górka Literatura: K. Liszcz ,,Dziecko z FAS w szkole”.

Ten tekst był opublikowany w czerwcu 2020 roku. Przypominamy go ze względu na wagę tematu. - Dwa lata temu adoptowaliśmy córkę, wówczas miała niespełna rok. Kiedy się rodziła, jej matka była pijana. Piła też w ciąży, jest alkoholiczką. To nie było jej pierwsze dziecko, które oddała do adopcji. O tym, że dziecko ma najprawdopodobniej FAS, wiedzieliśmy od samego początku. Nikt przed nami tego nie ukrywał w ośrodku adopcyjnym. Córka na pierwszy rzut oka wygląda jak normalna dziewczynka, nie ma dymorficznej twarzy, jest tylko bardzo drobna i niska. Ma prawie trzy lata, a wzrost półtorarocznego dziecka, ma też problemy metaboliczne, jeszcze nie mówi. Córka jest pod opieką lekarzy, rehabilitantów, psychologów. W naszym mieście nie ma specjalistycznego ośrodka, który diagnozuje dzieci z FAS. Jeździmy do innego miasta - opowiada matka trzylatki, której bardzo zależy na tym, aby dla dobra jej dziecka nie ujawniać to nie tylko problem dzieci oddanych do adopcjiPaństwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (PARPA) szacuje, że co roku w Polsce rodzi się około dziewięciu tys. dzieci z zaburzeniami rozwojowymi powstałymi w wyniku kontaktu z alkoholem w czasie życia płodowego - FASD (ang. fetal alcohol spectrum disorder, czyli spektrum poalkoholowych zaburzeń rozwojowych). W Polsce FASD występuje nie rzadziej niż u 20 na 1000 dzieci w wieku od siedmiu do dziewięciu lat, w tym pełnoobjawowy FAS (najcięższe uszkodzenie ze spektrum FASD) u czterech na dr Anna Krysiukiewicz-Fenger, ordynatorka oddziału pediatrii w Szpitalu im. Św. Rodziny w Warszawie, zwraca uwagę na to, że alkoholowy zespół płodowy nie dotyczy tylko dzieci adoptowanych czy tych z rodzin, które mają ewidentny problem z Płodowy zespół alkoholowy zdarza się u dzieci matek, które dopiero w obliczu poważnych problemów zdrowotnych dziecka ostatecznie przyznają się do spożywania w ciąży alkoholu czy środków psychoaktywnych - mówi pediatra. Ekspozycja na alkohol w pierwszym trymestrze powoduje dysmorfie twarzy oraz rozwój wad wrodzonych, w tym ośrodkowego układu nerwowego (OUN) fot: shutterstock"Wypiłam dwie duże lampki wina i piwo. Strułam się tym strasznie"W serwisach społecznościowych funkcjonują zamknięte grupy dla rodziców dzieci z FAS. To miejsca wsparcia dla rodziców "FAScynujących" dzieci. Na różnych forach dyskusyjnych dla rodziców dzieci z FAS toczą się dyskusje na temat objawów, dostępnych terapii. Wśród wypowiedzi rodziców rzadko można trafić na głosy biologicznych matek. Zwykliśmy uważać, że FAS to problem dzieci adoptowanych, tych z prowincji, z marginesu. FAS nie wywołuje genetyka, tylko picie alkoholu przez matkę w ciąży, stąd to temat wstydliwy, wciąż tabu. Kiedy na jednym z forów kobieta napisała, że urodziła najprawdopodobniej dziecko z płodowym zespołem alkoholowym, w dyskusji pod jej wpisem ludzie sugerowali, że to "post pod publiczkę, śmierdzi rozmowami w toku"."Nie jestem alkoholiczką, nie pochodzę z 'patologii', mam wyższe wykształcenie. Po prostu chwilę za późno dowiedziałam się o nieplanowanej ciąży. Spotkałam się z koleżankami na babski wieczór. Wypiłam dwie duże lampki wina i piwo. Strułam się tym strasznie jak nigdy po takiej ilości. Dzieciaczek urodził się na pozór zdrowy. Po kilku miesiącach zauważyłam, że ma wypłyconą rynienkę pod noskiem. Poza tym ma delikatne szmery w serduszku. Jest dość wrażliwy na dźwięk. Mąż bagatelizuje problem, twierdzi, że nie chlałam całą ciążę, żeby nasze dziecko miało FAS. Wolę nawet nie myśleć o reakcji rodziny" - czytamy we wpisie zaniepokojonej matki, której ludzie odpisywali, że "wymyśla sobie". Np. tak:"Masz obsesję. Moja koleżanka chlała do trzeciego miesiąca ciąży, bo nic nie wiedziała, i dziecko jest zdrowe. Nie wymyślaj sobie historii, bo nie ma takiej potrzeby. Jak się boisz, to idź do lekarza, niech zdiagnozuje. Dzieci z FAS mają alkoholicy, a nie ktoś, kto raz wypił dwie lampki i je zaraz wyrzygał". Podejrzenia o FAS pojawiają się, gdy dziecko ma typowe dla tego zespołu zmiany w budowie ciała i w rozwoju fizycznym. FAS to najczęściej zaburzania w rozwoju somatycznym, małogłowie, cechy dysmorfii, czyli wąskie szpary powiekowe, spłycona rynienka podnosowa, bardzo wąska górna warga, bądź w ogóle brak tej części linii Zdarza się, że rozpoznajemy FAS tuż po narodzinach dziecka. Jednak alkoholowy zespół płodowy to szereg innych zaburzeń, które nie są ewidentne i widoczne. Znam dzieci, których rozwój początkowo nie wzbudzał podejrzeń, a dopiero zaburzenia mowy, trudności z uczeniem się, koncentracją uwagi, z pamięcią sprawiły, że zaczęliśmy szukać z rodzicami przyczyny - mówi dr Anna Krysiukiewicz-Fenger, która namawia rodziców, aby szczerze rozmawiali z lekarzem."Matki dzieci z autyzmem piszą książki o swoich dzieciach, a matki dzieci z FAS nie pokażą się publicznie""Pracując od 15 lat z dziećmi z FASD, ze zdumieniem stwierdzam, że dzieci te często przeszły szereg różnych badań medyczno-psychologicznych, ale ich matki nigdy nie były pytane o styl życia w okresie ciąży i o to, czy spożywały alkohol" - czytamy w tekście "Zrozumieć dziecko z FASD", którego autorką jest dr Teresa Jadczak-Szumiło, psycholożka rozwojowa, specjalistka w zakresie neurorozwoju i kilka lat temu tak mówiła w tekście "Wyborczej”: "Matki dzieci z autyzmem piszą książki o swoich dzieciach, a matki dzieci z FAS nie pokażą się publicznie, nie będą pikietować. Jeśli są to matki biologiczne, musiałyby się przyznać, że piły w ciąży. A to temat wstydliwy"."Jeśli mamy podejrzenia, pogłębiamy wywiad z mamą, pytamy konkretnie"Od czasu zdefiniowania FAS (płodowego zespołu alkoholowego) minęło ponad 40 lat. Badania naukowe wyjaśniają mechanizmy działania alkoholu na rozwijający się płód, jego negatywny wpływ na ośrodkowy układ nerwowy, który powoduje szereg zaburzeń rozwojowych, intelektualnych i Kiedy na oddział pediatryczny trafiają dzieci z zaburzeniami odżywienia, nieprawidłowym rozwojem somatycznym, nieprawidłowościami w rozwoju psychoruchowym, bierzemy pod uwagę, że te zaburzenia mogą być skutkiem ekspozycji na substancje psychoaktywne, alkohol podczas życia płodowego. Wiemy, że nawet jednorazowe spożycie alkoholu w ciąży może zadziałać uszkadzająco na płód. Jeśli mamy podejrzenia, pogłębiamy wywiad z mamą, pytamy bardzo konkretnie, wskazujemy na korzyści wynikające z postawienia wczesnej diagnozy. Tłumaczymy, że mając rozpoznanie, jesteśmy w stanie przewidzieć, jakiej pomocy dziecko będzie oczekiwać w przyszłości - tłumaczy ordynator oddziału pediatrii."Jest bardzo drobna, niska, ma małą głowę i spore problemy z nauką"Nauczycielka języka angielskiego w szkole podstawowej w mieście wojewódzkim jest przekonana, że trafna diagnoza dziecka pomaga pedagogom w pracy. Według niej inaczej pracuje się z dzieckiem, które ma zdiagnozowanie ADHD, spektrum autyzmu, a inaczej z uczniem, którego problemy są wynikiem ekspozycji na alkohol w życiu płodowym. - Mam w V klasie uczennicę, której mama piła alkohol, kiedy była z nią w ciąży. Dziewczynka wyróżnia się na tle klasy. Jest bardzo drobna, niska, ma małą głowę i spore problemy z nauką. Wychowuje się tylko z mamą. Matka deklaruje, że już nie pije, pracuje, uczennica jest dopilnowana. Kiedy nie było epidemii, spotykałyśmy się na zajęciach wyrównawczych - mówi nam nauczycielka i opowiada, jak wyglądała w tym semestrze praca zdalna z uczennicą: - Pracowałam z nią indywidualnie, dziewczynka korzystała z telefonu mamy. Ona bardzo się stara, jest miła, opowiada np. o tym, co robiła w weekend. Lubimy się, wiem, że uczennica chętnie ze mną pracuje, ufa mi. Ma problemy z koncentracją i zapamiętywaniem. Nie może zapamiętać kilku słówek z lekcji. A nawet jeśli już uda nam się opanować jakiś materiał, na drugi dzień nic już z tego nie pamięta. Nasze lekcje polegają na stałym powtarzaniu, utrwalaniu, przypominaniu. Uczennica ma też kłopoty z rozumieniem komunikatów, z wysławianiem się, z przewidywaniem, nie rozumie metafor. To, że znam jej przeszłość, bardzo mi pomaga. Nasza dyrektorka dostarczyła nam materiały na temat metod pracy z dzieckiem z FASD, FAS - opowiada Teresa Jadczak-Szumiło na stronie FASD podkreślała, że nie po to stawia się rozpoznanie, aby przypiąć rodzinie i dziecku etykietę, lecz po to, aby mu pomóc i po to, aby przygotować sieć placówek oferujących realną pomoc w zakresie leczenia, terapii psychologicznej i orzecznictwa."FASD występuje znacznie częściej niż inne zaburzenia neurorozwojowe. Chociaż mamy w Polsce dobre wsparcie dla dzieci ze spektrum autyzmu, ADHD, dysleksją i innymi chorobami, dzieci z FASD nie doczekały się żadnych systemowych rozwiązań mających pomóc im w procesie rozpoznania trudności i otrzymania właściwej pomocy. Ciągle brakuje miejsc, gdzie dzieci uzyskałyby rzetelną pomoc. Tymczasem wczesna diagnoza i terapia dla dzieci z FASD jest konieczna" - czytamy w tekście psycholożki. Rodzice dzieci z zespołem alkoholowym nie otrzymują pomocy systemowej. Dla państwa FAS nie jest niepełnosprawnością- Diagnoza FAS jest potrzeba przede wszystkim nam, rodzicom, abyśmy wiedzieli, jak ewentualnie pomóc dziecku. Dzieciom z FAS nie przysługuje opieka np. taka, jaką otrzymują dzieci ze spektrum autyzmu. Dlatego często jest tak, że lepiej diagnozować dziecko w kierunku spektrum autyzmu, bo tylko wówczas jest szansa na orzeczenie o niepełnosprawności, dostęp do rehabilitacji, subwencję oświatową - mówi nam mama, która adoptowała dziewczynkę z zespołem Jeśli w szpitalu zdiagnozujemy u dziecka płodowy zespół alkoholowym, kierujemy je do ośrodka wczesnej interwencji (OWI). To ośrodki, które kompleksowo zajmują się pacjentami. W zależności od tego, jaką stawiamy diagnozę, takiemu specjaliście pod opiekę dedykujemy naszego pacjenta. W ośrodkach powinien być monitorowany dalszy rozwój dziecka i zapewniona opieka psychologa, psychiatry, neurologopedy czy innego specjalisty, który pomoże dziecku. Zdajemy sobie sprawę z tego, że na konsultacje w ośrodkach wczesnej interwencji czeka się długo i są to miejsca, które skupiają nie tylko pacjentów z płodowym zespołem alkoholowym, ale wszystkie dzieci mające różnego rodzaju zaburzenia sensoryczne, zaburzenia w rozwoju psychoruchowym, dzieci, które są zagrożone nieprawidłowym rozwojem - o ścieżce leczenia dzieci z płodowym zespołem alkoholowym mówi dr Anna występuje znacznie częściej niż inne zaburzenia neurorozwojowe. Chociaż mamy w Polsce dobre wsparcie dla dzieci ze spektrum autyzmu, ADHD, dysleksją i innymi chorobami, dzieci z FASD nie doczekały się żadnych systemowych rozwiązań mających pomóc im w procesie rozpoznania trudności i otrzymania właściwej pomocy fot: shutterstockNie ma "bezpiecznej" dawki alkoholu w ciąży- Urodziłam dwoje dzieci. W każdej ciąży piłam alkohol. W pierwszych tygodniach, kiedy jeszcze nie wiedziałam, że jestem w ciąży, zdarzało mi się pić wino, raz byłam na mocno zakrapianej imprezie. W trzecim trymestrze pozwalałam sobie na kieliszek wina do kolacji, sugerowałam się wówczas tym, że narządy dziecka już są rozwinięte i lampka nie zaszkodzi. Mam zdrowe dzieci, ale zdarza mi się pomyśleć, kiedy np. córka ma kłopoty z nauką, podejrzenie o dysleksję, czy to kilka lampek wina w ciąży mogło mieć na nią wpływ, czy nie - o swoich obawach opowiada mama dzieci w wieku 10 i 7 lat. Przyjęte w Kanadzie standardy diagnozy FASD zakładają, że dawka alkoholu powodująca uszkodzenia naurorozwojowe płodu to dziewięć i pół lub więcej standardowych porcji alkoholu w tygodniu lub przynajmniej dwa epizody wypicia przy jednej okazji pięciu lub więcej porcji alkoholu. Zakłada się, że standardowa porcja alkoholu to szklanka piwa (250 ml), kieliszek wina (100 ml), kieliszek wódki (30 ml). (Za opracowaniem "Zaburzenia rozwoju płodu spowodowane spożywaniem alkoholu przez kobietę w ciąży. Karmienie piersią a alkohol" przygotowanym w 2017 r. przez ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników oraz Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych).Siedem lat temu powstał w Polsce pierwszy ośrodek, który zajmuje się kompleksowym leczeniem dzieci, których matki spożywały w ciąży alkohol. Centrum Kompleksowej Diagnostyki i Terapii Dzieci z FASD działa przy Wojewódzkim Specjalistycznym Szpitalu Dziecięcym im św. Ludwika w informacji: cie również zainteresować: "Zakrapiane" rodzicielstwo. Pijemy przy dzieciach, tylko niektórzy się tego wstydzą. A pijemy coraz więcej

Niebieska Linia nr 3 / 2006Osiemdziesiąt procent dzieci z alkoholowym zespołem płodowym (FAS) znajduje się poza rodzinami biologicznymi, w różnych formach opieki pozarodzinnej. Ta grupa rodzin przysposabiających i wspierających nieraz szuka dla nich pomocy. W najtrudniejszej sytuacji są rodziny biologiczne, które borykają się z problemem uzależnienia, biedy, bezrobocia, wielodzietności i zupełnej bezradności. Wydaje się, że poza "odbieraniem im dzieci" nie wypracowano innego systemu wsparcia. Kiedy dzieci z FAS trafiają do rodzin adopcyjnych, te często przez długi czas są nieświadome obecności problemu. W wypadku rodzin jawnie adopcyjnych dochodzi do szukania pomocy dla dziecka i rodziców. Rodziny, które ukrywają fakt adopcji przed otoczeniem i dzieckiem, nie będą sięgały po odpowiednią pomoc, gdyż problem będzie błędnie identyfikowany. Rodziny zastępcze, szczególnie te, które specjalizują się we wspieraniu dzieci o zaburzonym rozwoju, znacznie częściej będą otwarcie poszukiwały pomocy, unikną też pułapki obniżania własnej samooceny w związku z przeżywanymi problemami wychowawczymi. Jednak wszystkie te okoliczności bledną, jeśli zestawimy je z tymi, w które uwikłana jest rodzina biologiczna dziecka. Coraz częściej słyszymy o wypadkach porzucenia noworodków, zrzekaniu się ich zaraz po urodzeniu, czy wreszcie o życiu dzieci doświadczających przemocy, zaniedbań, odrzucenia i biedy. System wsparcia realizowany przez ośrodki pomocy społecznej i adopcyjno-opie- kuńcze jest niewydolny. Nie czuję się uprawniony do podejmowania krytyki rozwiązań, które proponuje ustawodawca, ale chcę zwrócić uwagę na szanse, jakie niesie dla rodzin wsparcie działalności organizacji pozarządowych i kościelnych, które już działają na tym polu lub też planują taką pracę. Monopolistyczna pozycja ośrodków pomocy społecznej, których zasadniczym profilem działań pozostaje udzielanie często niewystarczającej pomoc materialnej, jest przeszkodą w rozwijaniu adekwatnych ofert pomocy. Działania takich organizacji społecznych jak Fundacja "Barka" (B. T. Sadowscy, Poznań), "Wspólnota Chleba" (s. M. Chmielewska, Warszawa), Stowarzyszenie "Otwarte Drzwi" (A. Machalica-Półtorak, Warszawa), Centrum Opieki Zastępczej (M. Klecka, Lędziny), Fundacja "Nasz Dom" (P. Urbanowicz, Lutol Mokry), Fundacja "Daj Szansę" (K. Liszcz, Toruń) pozwalają na pewną dozę optymizmu. Praca terapeutyczna z dziećmi z FAS, które są w rodzinie biologicznej, powinna zacząć się wtedy, gdy sami rodzice zostaną objęci ofertą wsparcia przez organizacje w rodzaju wyżej wymienionych. Jeśli dziecko pozostaje w złych warunkach rodzinnych i korzysta jedynie z zajęć socjoterapeutycznych w świetlicy, nie dojdzie u niego do znaczących zmian w funkcjonowaniu czy też nauce. Modele całościowe, obejmujące terapię rodziny, dające wsparcie mieszkaniowe, włączenie do wspólnoty i wreszcie pracę oraz naukę, są pożądanymi i być może tańszymi rozwiązaniami niż te, które obecnie funkcjonują. Sytuacja rodziny zastępczej Ochoczo powierza się rodzinom zastępczym dzieci ze specjalnymi potrzebami wychowawczymi i rozwojowymi, nie przygotowując ich w zakresie określonych umiejętności, a wsparcie ogranicza się do skrupulatnie naliczanych i często zmienianych wysokości zapomóg, zasiłków, dodatków. Przykładem skrupulatności jest pomniejszanie zapomogi o połowę wysokości dochodu dziecka, jakim jest np. zasiłek pielęgnacyjny, tj. o 77 zł. Między ośrodkami a rodzinami krąży korespondencja z uaktualnianymi decy- zjami, orzeczeniami. Ciekawym zja- wiskiem są też krążące formularze między rodzinami zastępczymi a kuratorami, obieg ten jest uświęcany dwa razy w roku zatwierdzającą decyzją sędziego możliwości terapeutyczne Część profesjonalistów nigdy nie słyszała o problemie FAS lub też nie widzi sensu w jego rozpoznawaniu i udzielaniu pomocy. "Te dzieci tak mają" - twierdzą. Ponieważ dzieci z FAS rozwijają się z opóźnieniem, nieharmonijnie, nastręczają znacznych problemów wychowawczych, są one obejmowane różnymi ofertami wsparcia, często "figurując" pod innymi, błędnymi rozpoznaniami-etykietkami. Mamy więc: stabilną encefalopatię, zaburzenia osobowości na podłożu organicznym, infantylizm psychiczny, całą gamę upośledzeń umysłowych, niedowidzenie i niedosłyszenie, nieharmonijny rozwój psychoruchowy, objawy autyzmu, porażenie mózgowe, całościowe zaburzenia rozwoju, ADHD, dysleksję, wreszcie podejrzenie zaburzeń psychotycznych czy depresyjnych. Sprawę dodatkowo komplikuje fakt przeżycia odrzucenia przez rodziców biologicznych, kłopoty w budowaniu własnej tożsamości i wreszcie uwikłanie w zaburzenia wtórne, które wynikają z błędnego rozpoznania potrzeb rozwojowych oraz niewłaściwego prowadzenia edukacji i wychowania. Tak więc realne możliwości pomocy w większości nie przystają do realności zaburzeń FAS. Istotne zmiany Z niezbędnych zmian, które powinny zajść w obszarze problematyki FAS, pierwszą winno być odważne, poprzedzone szczegółowym badaniem i wywiadem, rozpoznanie alkoholowego zespołu płodowego. Druga zmiana powinna dotyczyć wyszkolenia terapeutów, którzy będą znali i rozumieli złożoność obrazu FAS i uwzględniali jego specyfikę przy tworzeniu programów terapii. Trzecią istotną sprawą jest uzmysłowienie sobie podstawowego znaczenia wpływu alkoholu na układ nerwowy i cały organizm. Wczesne deficyty w zakresie rozwoju ośrodkowego układu nerwowego są decydujące, jeśli chodzi o wystąpienie w przyszłości licznych objawów i trudności. Programy terapeutyczne powinny brać pod uwagę te zmiany, a więc opierać się na ich rozpoznaniu i uwzględniać w swoich propozycjach. Niedoskonałości i niedojrzałości w zakresie słyszenia, widzenia, czucia temperatury, propriocepcji, czucia głębokiego są odpowiedzialne za większość trudności w funkcjonowaniu, nauce, obrazie samego siebie itd. występujących u dzieci z FAS. Także sprawność i obecność odruchów wrodzonych bezwarunkowych i warunkowych oraz właściwa kolejność w ich pojawianiu się i wygaszaniu mają kluczowe znaczenie. Wiele trudności dziecka wynika z upośledzenia zdolności zapamiętywania danych, a w konsekwencji ograniczonego ich organizowania i wykorzystania. Takie innowacyjne programy od ponad dwóch lat opracowywane są w Centrum Opieki Zastępczej w Lędzinach i w Fundacji "Daj Szansę" w Toruniu. Potrzeba nam wsparcia materialnego, merytorycznej współpracy z ośrodkami klinicznymi i wreszcie nadziei, że zmiany są możliwe. Nadziei, która będzie oparta na życzliwości profesjonalistów i dialogu z rodzicami, także biologicznymi. Dziecko z FAS w przedszkolu Jeśli dziecko z alkoholowym zespołem płodowym zostanie adoptowane w pierwszych miesiącach życia przez parę, która "chce mieć własne dziecko", bywa wychowywane tak, jakby problem FAS go nie dotyczył. Mimo narastania trudności wychowawczych i wielu problemów zdrowotnych, trafia wreszcie do przedszkola. Rodzice "chcą od niego trochę odpocząć", odpocząć od poczucia własnej bezrad- ności, bywają źli, że częste chorowanie przerywa przedszkolną edukację. Tak naprawdę niewiele się zmienia, a i postępów w funkcjonowaniu nie widać. Bardzo często przed takimi rodzicami zataja się historię dziecka, wcześniejszej ciąży alkoholowej. Rodzice adopcyjni mają poczucie winy, że nie radzą sobie jako rodzice. W lepszej sytuacji są dzieci, które trafiają do rodzin zastępczych w wieku 3-5 lat. Tu diagnoza problemu będzie pełniejsza, a rodzicielstwo bardziej terapeutyczne. Z powodu oczywistych zaburzeń więzi, trudności emocjonalnych takie dzieci przez pierwsze miesiące, czy nawet lata, będą najczęściej wspierane w domu, a do przedszkola pójdą nieco później, gdy już wrosną w nową, zastępczą rodzinę. Ta grupa rodziców podchodzi spokojniej, nieco bardziej dojrzale do problemów wychowawczych i łatwiej nawiązuje dialog z wychowawcami. Znając tło problemów dziecka, będąc często absolwentami szkoleń dla rodzin zastępczych, łatwiej wprowadzają odpowiednie do trudności i problemów zasady postępowania wobec dziecka. Częściej też szukają placówek specjalistycznych, grup integracyjnych, a sami uczestniczą w grupach wsparcia. Przedszkola mogą znaleźć w tej grupie rodziców sojuszników w swoich działaniach programowych i animatorów, którzy mogą pociągnąć także rodziców dzieci bez problemów do współpracy z zespołem pedagogów przedszkola. Na pytanie o miejsce dziecka z FAS, czy ma ono być w domu, czy w przedszkolu - odpowiedź brzmi: w domu, tak długo, jak wymaga tego stan zdrowia i funkcjonowania dziecka, następnie w domu i w przedszkolu na zajęciach terapeutycznych, wreszcie, na poziomie zerówki - w grupie, z dodatkowym wsparciem w obszarach szczególnych niepełnosprawności i zaburzeń funkcji (np. poznawczych, grafomotorycznych czy zaburzeń nastroju i niepokoju). Wychowywanie dzieci z FAS może stać się fascynującą drogą zarówno dla wychowawców, jak i rodziców. Szkoda jedynie, że naturalni rodzice porzucili te dzieci, jednak jest dla nich nadzieja. Nadzieja jest w "Daj Szansę" - Poradnia Wspierania Rozwoju Dzieci z FAS 87-100 Toruń, ul. Piskorskiej 11 tel. (56) 648-23-63 fax (56) 659-91-43 e-mail: dajszanse@ Inne z kategorii Poszukujemy osoby na stanowisko Specjalisty / Specjalistki ds. Promocji Posiadasz doświadczenie w tworzeniu treści na wybrane media społecznościowe? Nie jest Ci obca obsługa... czytaj dalej Ankieta dla Czytelników dwumiesięcznika „Niebieska Linia” Szanowni Państwo, Zapraszamy do wypełnienia ankiety na temat pisma „Niebieska Linia”. Opracowanie jej wyników pozwoli nam na ocenę realizowanego od... czytaj dalej

FAS- ( Fetal Alcohol Syndrome- Zespół alkoholowy płodu)- jest to zespół nieprawidłowości, stwierdzany u niektórych matek spożywających alkohol w okresie ciąży. Następuje on w wyniku picia alkoholu przez kobiety ciężarne. Wówczas alkohol przenika przez łożysko i jest w całości wchłaniany przez dziecko, uszkadzając płód niedowracalnie, nawet wtedy, kiedy matka tego nie odczuwa. Zespół alkoholowy płodu ( FAS) – wiąże się z fizycznymi, umysłowymi, behawioralnymi anormalnościami. Problem szkodliwego działania alkoholu w okresie prenatalnym na organizm dziecka ma istotny wpływ na jego rozwój, a także jest swoistym „być” lub „nie być” w późniejszych latach dalszej egzystencji. Jednak, poznając ten specyficzny rodzaj zaburzenia dziecięcego, powinniśmy się cofnąć kilkanaście lat wstecz, by zrozumieć etiologię FAS. Zanim zaczęto mówić o syndromie FAS i innych pochodnych zaburzeniach u potomstwa matek spożywających alkohol w czasie ciąży w Polsce, na świecie wiadomo było już o nim od dawna. Bowiem FAS został opisany po raz pierwszy w Stanach Zjednoczonych Ameryki w 1968 roku przez Paula Lemoine’a, który prowadząc badania, bardzo szczegółowo opisał wpływ działania alkoholu na płód, oraz długotrwałe efekty prenatalnej ekspozycji na alkohol. Przedstawił on, bowiem charakterystyczne cechy dzieci matek-alkoholiczek, do których, zaliczył między innymi: · Niedorozwój psychofizyczny, ( małogłowie), · Niską wagę urodzeniową, hypotrofię, · Charakterystyczne rysy twarzy: płaskie czoło, mały zadarty nos, wąska górna warga, płaskie policzki, tyłożuchwowie ( retrognatia), deformacje uszu, · Rozwojowe wady wrodzone: rozszczep podniebienia, wady oftalmologiczne, wady serca, wady naczyniowe. Prowadząc dalsze badania nad poznaniem przyczyn tego zaburzenia P. Lemoine zauważył, że dzieci kobiet nadmiernie spożywających alkohol w okresie ciąży wykazują poważnie problemy z zachowaniem norm społecznych w życiu dorosłym. Kolejnym naukowcem, który również poczynił kroki, mające na celu dokładne poznanie tego syndromu był rosyjski psycholog Szurygin, który porównał dziewiętnaście dzieci kobiet- alkoholiczek, które urodziły swoje dzieci zanim stały się regularnymi alkoholiczkami i dwadzieścia troje dzieci, które urodziły się, gdy ich matki systematycznie spożywały alkohol. Po przeprowadzeniu pełnej diagnozy dzieci z pierwszej grupy Szurygin stwierdził, iż dzieci te wykazują: o Objawy nerwicowe, o Objawy emocjonalne, o Objawy behawioralne- (ich sytuacja uległa poprawie z chwilą zmiany środowiska, lub podjęciem leczenia przez matkę). Natomiast dzieci badane z drugiej grupy wykazywały głębokie zaburzenia Ośrodkowego Układu Nerwowego, co przejawiało się w pierwszych okresach ich życia, natomiast czternaście dzieci miało bardzo poważne zaburzenia rozwojowe, tymczasem pozostałe cechowały organiczne uszkodzenia mózgu z powodu silnego działania toksyn, które matki wprowadziły do swojego organizmu przed narodzinami swoich dzieci. Pomimo, nieskończonej liczby badań na dzieciach i ich matkach, jakie prowadzono w świecie, żaden z naukowców nie odkrył w swojej pracy nic nowego. Alkohol, bowiem jest silnie działającym teratogenem neurobehawioralnym, który, może doprowadzić do trwałego upośledzenia OUN, tylko, wtedy, gdy potwierdzą się informacje o spożywaniu tej substancji przez matkę. Należy, jednak pamiętać, że objawy mogą być trudniejsze, aby dokonać ich klasyfikacji, w przypadku, gdy kobieta spożywała niewielkie ilości tego środka, dzięki, czemu zdiagnozowanie dziecka z pełnoobjawowym FAS zostaje utrudnione. W tego typu sytuacjach możemy mówić o zespole FAE- ( Fetal Alcohol Effects), czyli Alkoholowym Efekcie Płodowym. Terminem tym najczęściej opisuje się następujące cechy, do, których zaliczyć można między innymi: Ø Niektóre specyficzne cechy wyglądu twarzy charakterystyczne dla FAS, Ø Obecność przynajmniej jednego objawu FAS, jak na przykład: nerwicę, Ø Uszkodzenia mózgu i wynikające z niego zaburzenia zachowania i uczenia się, Ø Opóźnienia wzrostu. Dzieci wykazujące syndrom FAE scharakteryzować można mniej natężonymi objawami i uszkodzeniami, niż dzieci mające pełnoobjawowy FAS. Ponieważ FAE trudniej zdiagnozować, dzieci takie zazwyczaj w środowisku szkolnym i rówieśniczym traktuje się, jako zdrowe i silne, natomiast wobec nich dorośli mają takie same oczekiwania, jak wobec dzieci zdrowo funkcjonujących w środowisku społecznym. Aczkolwiek narzucanie norm i przyjmowania przez nich określonych ról społecznych typu: , , może doprowadzić u dzieci tych do frustracji i załamania, które sprzyjać może zaburzeniom w zachowaniu. Terapia dzieci z FAS w okresie przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Dzieci z FAS nie da się wyleczyć. Jednak, jeśli otoczy się je właściwą specjalistyczną opieką, można zminimalizować skutki objawów FAS i tym samym zapobiec powstawaniu objawów wtórnych. Jednakże, kluczem w pracy z dziećmi z FAS i FAE jest konsekwencja, i zapewnienie im stałości, szczególnie w otoczeniu, w, którym przebywają, na co dzień. Bardzo ważnie jest także egzekwowanie przez nie komunikatów, które powinny objawiać się codziennym treningiem umiejętności społecznych. Kolejnym czynnikiem mającym wpływ na terapię dzieci z FAS powinno być ustalenie harmonogramu, poprzez, które dziecko w sposób stały, rytmiczny będzie wykonywać czynności i przewidywać następujące po sobie zadania. Zaburzenia dzieci z FAS w okresie wczesnego dzieciństwa. Dzieci z FAS przez całe swoje „dziecięce” jak i dorosłe życie borykają się z nieodwracalnym skutkami alkoholu, który krótko mówiąc zaburzając jego . Obserwując dzieci z FAS możemy zauważyć ich specyficzne problemy z zachowaniem, które bardzo często są przyczyną uszkodzeń, na, jakie ich organizm został narażony w okresie prenatalnym. Dzieje się tak, dlatego, że Ośrodkowy Układ Nerwowy, o, którym wspomniano na samym początku tego artykułu jest szczególnie narażony na szkodliwe działania alkoholu, dlatego też, dzieci z FAS w dużym stopniu przejawiają bardzo poważne zaburzenia umysłowe, a niejednokrotnie nie przekraczają przeciętnego ilorazu inteligencji ( IQ). Analizując poszczególne okresy rozwojowe dzieci z FAS możemy zauważyć, iż w okresie wczesno niemowlęcym dzieci te wykazują większą pobudliwość, mają problemy ze snem i ssaniem. Wraz z coraz większym rozwojem dziecka ujawniają się problemy z nadaktywnością, samokontrolą, organizacją, impulsywnością i adaptacją- przystosowaniem w środowisku. Dzieci z syndromem FAS są także złośliwe, uparte, natomiast innym razem popadają w stany depresyjne i demencyjne, które zazwyczaj zaobserwować można u osób w starszych. Pomimo, wielu trudności, które dotykają dzieci z FAS, nie powiedzieliśmy o najważniejszych, mianowicie problemach z pamięcią i uczeniem się. Dzieci z zespołem FAS w okresie przedszkolnym, wczesnoszkolnym i szkolnym mają trudności z: Myśleniem abstrakcyjnym- to znaczy nie potrafią wyobrazić sobie liczb, mają poważne problemy z uczeniem się takich przedmiotów jak: matematyka, fizyka, chemia, geografia itp., Myśleniem przyczynowo-skutkowym- nie potrafią wyobrazić sobie tego, czego doświadczyły w swoim życiu, Uogólnianiem- brakuje im plastyczności, tak, więc jeśli zmienią wykonywanie jakiejś czynności, z powrotem tworzą ją od nowa, na przykład. (Jeśli pójdą do sklepu na zakupy i nie będą miały pieniędzy, by ją kupić, po prostu wezmą ją ze sklepu tłumacząc się, tym, że ). Czasem- poczuciem czasu, godziny, dopasowaniem pewnych czynności do określonych godzin, Pamięci- zwłaszcza krótkotrwałej. FAS, wywołuje także zaburzenia wtórne, do, których możemy zaliczyć: 1. Zmęczenie, zły nastrój, 2. Drażliwość i ciągłe poirytowanie, 3. Strach, unikanie, 4. Wycofanie się, zamknięcie w sobie, 5. Kłopoty w domu i szkole, 6. Kłopoty z prawem i substancjami uzależniającym: alkohol, narkotyki, nikotyna itp., 7. Problemy ze zdrowiem psychicznym. Rozwój i zaburzenia dzieci z FAS i w okresie przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Dzieci w okresie przedszkolnym są zazwyczaj bardzo przyjacielskie, serdeczne, życzliwe, gadatliwe, oraz chętnie wchodzą w kontakty społeczne z dorosłymi, rówieśnikami, a także dziećmi młodszymi od siebie. Potrafią, a wręcz można by powiedzieć, że umieją posługiwać się dość zręcznie kwiecistym językiem, jednak często ich mowa nie odzwierciedla właściwego poziomu myślenia. Mówiąc o syndromie FAS, należałoby zatrzymać się przy funkcjach poznawczych i motorycznych tychże dzieci, bowiem znajdują się one na bardzo niskim poziomie. Obserwując dzieci zauważa się także specyficzne objawy nadpobudliwości, do, których zaliczyć można: nadwrażliwość na dotyk i bardzo głośne dźwięki. Dzieci obarczone zespołem FAS, nie są w stanie wykonując jedną czynność przejść do drugiej, ponieważ wiąże się to ze zmianą nawyków i przyzwyczajeń, które nabyły w swoim dotychczasowym życiu. Trzeba zauważyć, iż dzieci te często się denerwują, przez co pojawiają się niekontrolowane wahania nastroju ( z płaczu do niepohamowanego śmiechu; z niepohamowanego śmiechu do płaczu). Dzieci te nie mają świadomości zagrożenia, jaka może czyhać na nie ze strony na przykład obcych im ludzi, przez co nie potrafią odróżnić wroga od przyjaciela, toteż osoby nieznane mogą traktować jak swoich najbliższych. W tym przypadku dzieci te powinny znajdować się pod nadzorem rodziców, bądź opiekunów. Bardzo często nie umieją wejść w relacje przyjacielskie z innymi ludźmi, dzięki temu zauważyć można, że podejmują one w relacje z młodszymi dziećmi. Okres wczesnoszkolny i szkolny jest dość skomplikowany, dlatego, że obserwuje się widoczne zmiany, które pojawiają się z chwilą rozpoczęcia przez dziecko nauki w szkole. Wraz z podjęciem nauki w szkole zaobserwować można trudności, jakie pojawiają się w kontaktach z rówieśnikami, oraz występujących między nimi relacjach przyjacielskich, koleżeńskich itd. Dzieci te również nie potrafią czerpać wiedzy ze swoich doświadczeń życiowych, dlatego potrzebują pomocy osób dorosłych, lub opiekunów, którzy pomogą im w podejmowaniu życiowych wyzwań- takich jak na przykład: zrobienie zakupów, posprzątanie, zapłacenie rachunków itp.). Dzieci obarczone FAS w okresie wczesnoszkolnym i szkolnym mają poważne trudności by przestrzegać pewnych z góry ustalonych zasad, dlatego przebywanie w środowisku rówieśników może być dla nich utrudnieniem, czego wynikiem są trudności w uczeniu się. Wpływ negatywnych emocji, takich jak: złość, frustracja, gwałtowne zmiany nastroju i odmowa współpracy, mogą stać się przyczynkiem kłopotów, z jakimi dziecko z FAS będzie musiało się borykać w codziennym szkolnym życiu. Ważne jest, zatem, aby rozmawiać z dziećmi, które dotknięte przez tę bolesną chorobę mogą czuć się osamotnione i pozostawione same sobie. Jednak istotne jest, by zapewnić pomoc tym dzieciom, poprzez przygotowanie specjalnych programów edukacyjnych, które stanowiłyby dla nich szczególną pomoc w nabywaniu umiejętności tak potrzebnych im w dorosłym samodzielnym życiu. Mówiąc o FAS w artykule tym podjęliśmy próbę jego zdefiniowania, która od samego początku wprowadza w rozmiar tej choroby. Przedstawiliśmy zaburzenia, z, jakimi dzieci te zmagają się w okresie wczesnego dzieciństwa i w okresie szkolnym, oraz problemów, wynikających z nie zrozumienia ich przez rówieśników i dorosłych w późniejszych etapach życia. Staraliśmy się także dość szczegółowo omówić terapię dzieci z FAS, która jest bardzo trudna i jest zależna od podjęcia jak najwcześniejszej współpracy z dzieckiem. W artykule tym wymieniliśmy charakterystyczne objawy dzieci, z FAE, które wychowawcy najczęściej nie potrafią dostrzec w pracy z dzieckiem, a te mogą stać się przyczynkiem poważnych problemów w ich relacjach ze środowiskiem. Omówiliśmy, także rozwój dzieci z tym problemem w okresie wczesnoszkolnym i szkolnym, który jest decydujący w ich życiu i, który również niesie ze sobą różnego rodzaju kłopoty. Problematyka FAS jest bardzo trudna, do omówienia, bowiem picie alkoholu przez kobiety w ciąży szczególnie w naszym kraju jest bardzo niski. Szczególnie niebezpieczny i niedoceniony jest on przez specjalistów mających bezpośredni kontakt z tymi kobietami, które są odpowiedzialne za życie i zdrowie swoich dzieci. Dlatego zanim, któraś z ciężarnych kobiet sięgnie po alkoholu powinna zastanowić się najpierw czy w ten sposób nie skazuje swojego dziecka na trwałe kalectwo, lub pewną śmierć. BIBLIOGRAFIA: CZASOPISMA: 1. M. Klecka., Fetal Alcohol Syndrome- Alkoholowy Zespół Płodowy. Poalkoholowe dzieci ze złożoną niepełnosprawnością, „Dziecko Krzywdzone”, 8/2004, s. 46-55. 2. M. Klecka., Ciąża i alkohol w trosce o twoje dziecko, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa 2007, s. 31-35. 3. M. Klecka, Objawy i wczesne rozpoznanie FAS, „Niebieska Linia”, 3/2006, s. 1-2. STRONY INTERNETOWE: 1. A. Linkowska, O FAS dla rodziców, Wydruk z dnia 2010. FILM: „Wieczne dziecko. Film o życiu rodzin, w których dorastają dzieci z FAS/FAE. Co to jest FAS?”, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa 2008.

Jest to zespół objawów fizycznych i psychicznych będących skutkiem picia alkoholu przez ciężarną na jakimkolwiek etapie ciąży. Przez krew łożyskową dociera on do dziecka. Najbardziej narażony na jego działanie jest układ nerwowy. Alkohol, a dokładnie aldehyd octowy (produkt rozpadu etanolu) ma działanie teratogeniczne (trwale uszkadzające) na rozwijające się w łonie matki dziecko. Uszkodzenia dotyczą tych obszarów mózgu, które rozwijają się właśnie w momentach picia alkoholu. Alkohol (nawet spożywany sporadycznie i w małych ilościach) może spowodować : a. Śmierć komórek mózgowych – to znaczy, że dziecko przychodzi na świat z mniejszą ilością komórek nerwowych i jego mózg jest mniejszy. Ma to bezpośredni wpływ na rozwój i funkcjonowanie dziecka w przyszłości. b. Migrację komórek do niewłaściwych obszarów – oznacza to, że w procesie tworzenia się komórki nerwowe (neurony) nie trafiają do tych obszarów, w których powinny podjąć swoją pracę, ale znajdują się zupełnie gdzie indziej. W efekcie dziecko ma w głowie ”bałagan”. Taki ”neurologiczny mętlik” powoduje poważne problemy z zapamiętywaniem, przetwarzaniem informacji, poznawaniem, myśleniem. c. Tworzenie się niewłaściwych połączeń pomiędzy neuronami, co również ma wpływ na to, jak dziecko odbiera świat. Wiele dzieci z FAS ma np. podwyższony próg bólu – bodziec bólowy musi być naprawdę silny, by dziecko go odczuło. Rodzice dzieci z FAS znają z własnego doświadczenia sytuacje, w których dziecko zraniło się i tego nie odczuło. Jedynie poważne skaleczenie lub siniec świadczy o tym, że miało miejsce jakieś zranienie. Najbardziej narażone na działanie alkoholu obszary mózgu to : a. ciało modzelowate – przekazuje informacje pomiędzy prawą i lewą półkulą. Lewa odpowiada za zasady, konsekwencję, precyzowanie i porządkowanie myśli. Prawa półkula odpowiada za myślenie abstrakcyjne, emocje i odczuwanie, twórcze myślenie i intuicję. Ciało modzelowate pomaga obu półkulom współpracować przy podejmowaniu codziennych decyzji. U niektórych dzieci z pełnoobjawowym FAS stwierdza się niedorozwój (lub całkowity brak) ciała modzelowatego. Takie osoby mają trudności z odróżnianiem prawej strony od lewej, wykonywaniem ruchów naprzemiennych, nie potrafią maszerować, tańczyć, są niezgrabne. Jeśli brakuje wielu połączeń pomiędzy dwiema półkulami mózgu informacje przepływają powoli i nieskutecznie. to może tłumaczyć częściowo fakt dlaczego osoba z FAS / FASD, gdy odczuwa nagły impuls, by coś zrobić od razu wprowadza go w czyn, a dopiero potem, po fakcie uświadamia sobie konsekwencje. Osoby z FAS \FASD znają zasady postępowania i rozumieją konsekwencje ich złamania, ale nie są w stanie najpierw myśleć, a później działać. b. móżdżek – odpowiada za koordynację ruchów, funkcje motoryczne, czyli zgrabne, skoordynowane ruchy oraz równowagę. Dzieci z uszkodzeniami móżdżku mają trudności z wchodzeniem i schodzeniem po schodach, skakaniem na jednej nodze, utrzymywaniem równowagi (nawet w sytuacjach zabawy – zjeżdżalnia na placu zabaw). c. zwoje podstawy – odpowiadają za pamięć i procesy poznawcze d. hipokamp – bierze udział w procesach uczenia się i pamięci e. płaty czołowe – odpowiadają za funkcje wykonawcze, kontrolę impulsów, osąd Z uszkodzeniem płatów czołowych wiąże się osłabienie następujących umiejętności i funkcji : a. zachowania społeczne – problemy z radzeniem sobie w sytuacjach społecznych b. zachowania seksualne – trudności z kontrolowaniem impulsów seksualnych c. rozwiązywanie problemów – niezdolność do spontanicznego rozwiązywania problemów d. porządkowanie informacji – problemy z porządkowaniem informacji docierających z zewnątrz i z organizmu dziecka e. pamięć – problemy z gromadzeniem i / lub przetwarzaniem informacji f. planowanie – trudności z wyciąganiem wniosków z uprzednich sytuacji g. poczucie czasu – trudności z rozumieniem pojęć abstrakcyjnych( np. czasu) h. funkcje motoryczne – zaburzone i. regulacje słowne – przymus głośnego mówienia, potrzeba informacji zwrotnej j. chwiejność emocjonalna – przesadna zmienność nastrojów k. samokontrola, motywacja – wymaga częstych podpowiedzi i nadzoru oraz motywowania przez innych Wymienione problemy u każdego dziecka z FAS lub FASD mogą wystąpić w różnym nasileniu i różnych układach, jedne mogą się pojawić, inne nie muszą w ogóle się ujawnić w rozwoju dziecka. Dzieci z FAS / FASD bardzo często mają dysfunkcje wynikające z braku integracji sensorycznej, co jest spowodowane uszkodzeniami układów sensorycznych – dotykowego, proprioceptywnego (świadomość własnego ciała i czucie ciała i jego ułożenia, czucie głębokie mięśni, stawów, ścięgien) oraz przedsionkowego. Ten ostatni stanowi ramę do stymulacji innych , gdyż inne rodzaje doznań sensorycznych (zmysłowych) są przetwarzane w odniesieniu do układu przedsionkowego. Układ przedsionkowy to inaczej narząd równowagi znajdujący się w uchu wewnętrznym człowieka, obejmuje przedsionek oraz jego unerwienie ( nerw przedsionkowy, jądra przedsionkowe w pniu mózgu, móżdżek i ośrodki korowe). Układ słuchowy rozwija się z układu przedsionkowego. Oba są unerwione przez ten sam nerw przedsionkowo – ślimakowy. Oba są szczególnie wrażliwe na działanie substancji toksycznych ( leki, alkohol). Prawidłowe odbieranie wrażeń wzrokowych zależy nie tylko od prawidłowej budowy oka, ale również od wielu połączeń nerwowych możliwych właśnie dzięki układowi przedsionkowemu (ma on wpływ na wolne ruchy oczu i płynne szybkie ogniskowanie wzroku, na mięśnie poruszające gałkami ocznymi). Pozostałe zmysły tzn. smaku i węchu, a dokładniej ich receptory również są wrażliwe na szkodliwy wpływ substancji toksycznych w życiu płodowym (w tym alkoholu). Alkohol zmienia smak wód płodowych, w związku z tym dzieci są od początku przyzwyczajane do mocnych, bardzo wyraźnych smaków. Podobnie rzecz się ma z węchem. Alkohol powoduje późniejszą niedowrażliwość węchową i poszukiwanie przez dziecko bardzo intensywnych zapachów (śmietnik, a nawet ekskrementy). Odpowiedni poziom wrażliwości węchowej można ”wyćwiczyć” poprzez eksponowanie dziecku skoncentrowanych zapachów np. olejków eterycznych od najbardziej do najmniej intensywnych. Ważne jest to, żeby były to zapachy akceptowane przez otoczenie. Jeśli chodzi o jedzenie – to problem jest o tyle trudny, iż dzieci często nie czują smaku potraw. Aby zachęcić je do jedzenia trzeba odpowiednio przyprawiać posiłki (np. kechupem, musztardą, które są zdrowymi i na ogół akceptowanymi przez dzieci dodatkami). Najczęstsze dysfunkcje integracji sensorycznej spotykane u dzieci z FAS/FASD : nadwrażliwość dotykowa nadwrażliwość słuchowa niedowrażliwość smakowa niedowrażliwość węchowa zaburzenia różnicowania dotykowego niedowrażliwość przedsionkowa ( zbyt wysoki poziom aktywności ruchowej, potrzeba huśtania się, kręcenia na karuzeli, ciągłego poszukiwania możliwości intensywnego ruchu, zmieniania pozycji ciał, a szczególnie głowy) niedowrażliwość proprioceptywna (dziecko wykonuje sztywne, nieskoordynowane ruchy, wydaje się niezdarne, ma trudności z ocenianiem odległości, wpada na przedmioty, może mieć obniżone lub podwyższone napięcie mięśniowe, ma trudności z wyczuciem jakiej siły potrzeba np. do chwycenia zabawki, kredki, trudności z wchodzeniem, schodzeniem po schodach, ubieraniem, rozbieraniem się, zapinaniem guzików, odkręcaniem pokrywek, kurków) niedowrażliwość wzrokowa zaburzenia czucia temperatury ( może nie czuć bardzo gorącej wody, nie zauważyć oparzenia wodą, ogniem na kuchence) podwyższony próg bólu (dziecko nie czuje skaleczenia, silnego uderzenia) problemy z koordynacją ruchów (zaburzona mała i duża motoryka) problemy z planowaniem motorycznym (trudności w realizacji sekwencji wyobrażenie- zaplanowanie – wykonanie) opóźnienie w rozwoju mowy ( nie jest najbardziej charakterystyczne) opóźnienie rozwoju ruchowego trudności w nauce słaba organizacja zachowania (impulsywność, rozpraszalność) Postawienie szybkiej diagnozy do (5 – 6 r. ż.) i podjęcie terapii przez dziecko zmniejsza jego problemy w codziennym funkcjonowaniu i nauce szkolnej. Terapia powinna odbywać się w odpowiednio wyposażonym gabinecie terapii integracji sensorycznej i być prowadzona przez wyszkolonego terapeutę integracji sensorycznej (najlepiej II stopnia). Niektóre ćwiczenia można będzie wykonywać w domu, np. masaże, zabawy z rozpoznawaniem przedmiotów bez udziału wzroku, turlanie itp. po uprzednim ich omówieniu i nauczeniu się prawidłowego wykonywania przez opiekuna. Diagnozowanie FAS – Płodowego Zespołu Alkoholowego Diagnoza FAS/FASD nastręcza jeszcze sporo trudności z racji wielości zaburzeń rozwojowych oraz różnorodnego obrazu klinicznego. Powoduje to zamieszanie i wielość koncepcji dotyczących trafnych i rzetelnych sposobów diagnozowania omawianego zaburzenia. Dosyć dużo cech dysmorfii twarzy, wad narządów pojawia się zarówno u dzieci z FAS, jak i w zespołach genetycznych. Znane są też przypadki tzw. fenokopii FAS, gdy matka nie piła alkoholu w ciąży, a dziecko ma ewidentnie cechy dysmorficzne typowe dla FAS. Alkoholowy Zespół Płodowy – FAS stanowi jednostkę chorobową ,według klasyfikacji zaburzeń rozwojowych ICD opisaną kodem która określają cztery podstawowe kryteria: udokumentowane picie alkoholu przez matkę w ciąży deficyt wzrostu, wagi i obwodu głowy w życiu płodowym oraz po urodzeniu zespół anomalii fizycznych wyrażających się widocznymi deformacjami budowy ciała, szczególnie twarzy zaburzenia neurobechawioralne (wiążące się z nieprawidłowościami ze strony układu nerwowego , mającymi wpływ na funkcjonowanie i zachowanie) Lekarz pediatra może zdiagnozować zespół FAS jako embriopatię poalkoholową na podstawie wywiadu (nadużywanie przez matkę w okresie ciąży alkoholu), małego obwodu głowy oraz cech dysmorfii twarzy (wygładzenie rynienki podnosowej, wąska górna warga, zmarszczka nakątna, opadające powieki, małe, wąskie szpary powiekowe, dodatkowo szeroko rozstawione oczy). Diagnoza taka może być podstawą do orzeczenia o niepełnosprawności. W przetłumaczonej i opracowanej w 2011 r. przez Małgorzatę Klecką 4 stopniowej Skali Diagnostycznej (jedynej wykorzystywanej w Polsce) kryteriami diagnostycznymi FAS są: prenatalna ekspozycja na alkohol ( może być mniej lub bardziej pewna, czy udokumentowana) prenatalne i postnatalne opóźnienie wzrostu ( waga i długość ciała) charakterystyczne dysmorfie twarzy (trzy cechy bierze się pod uwagę – słabo rozwinięta lub całkowity brak rynienki podnosowej, wąska górna warga oraz krótkie szpary powiekowe – mierzone na podstawie opracowanych specjalnie zdjęć i siatek, wynik jest podyktowany dokładną datą urodzenia dziecka) cechy te są najbardziej widoczne w wieku od 2 do 10 lat. zaburzenia w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego (objawy neurologiczne, opóźnienia rozwojowe, opóźniony rozwój intelektualny) potwierdzone trzema niezależnymi badaniami – np. EEG, tomografia komputerowa, badanie neurologiczne, badanie poziomu inteligencji, badanie testem integracji sensorycznej Cztery stopnie w omawianej skali odnoszą się do nasilenia danej cechy lub wyników badań i mogą się wyrażać następująco: znaczne, wyraźnie stwierdzone umiarkowane nieznaczne, prawdopodobne brak, mało prawdopodobne Fizyczne i psychiczne (w tym umysłowe) objawy, z którymi dziecko obciążone prenatalnym wywiadem alkoholowym przychodzi na świat nazywamy objawami pierwotnymi. Zniekształcenia twarzy (cechy dysmorficzne) charakterystyczne, często występujące, ale nie wszystkie diagnostyczne: krótkie szpary powiekowe, opadające powieki, zmarszczki nakątne, szeroko rozstawione oczy, krótkowzroczność, zez, krótki, zadarty nos, szeroka nasada nosa, słabo wykształcona rynienka podnosowa, cienka górna warga, płaska środkowa część twarzy, mała, słabo rozwinięta szczęka, szczególnie żuchwa. Inne zniekształcenia: duże lub zdeformowane uszy, niedorozwój płytki paznokci u rąk i nóg, krótka szyja, deformacja kości i stawów, nieprawidłowości w budowie serca, małogłowie. Jedna lub dwie z wymienionych cech może pojawić się u zdrowego dziecka na skutek dziedziczenia biologicznego po rodzicach. Kiedy jednak występuje kilka cech wraz z objawami ze strony ośrodkowego układu nerwowego i wywiadem obciążonym piciem alkoholu przez matkę w ciąży można rozważać diagnozę FAS. Nieprawidłowości i problemy w funkcjonowaniu układu nerwowego wyrażają się wzmożonym lub obniżonym napięciem mięśniowym, pobudzeniem psychoruchowym, niedowrażliwością lub nadwrażliwością na bodźce. W przyszłości powoduje to problemy z pamięcią, uwagą, zrozumieniem pojęć abstrakcyjnych, czyli trudności w uczeniu się i funkcjonowaniu społecznym. Istnieje zespół różnorodnych objawów, trudniejszych do zdiagnozowania, o mniejszym nasileniu nazywanych FASD (Fetal Alcohol Spectrum Disorder) – Poalkoholowe Uszkodzenie Płodu. Nie ma dwojga identycznych dzieci z FAS lub FASD. Objawy występują w różnym natężeniu: od łagodnych do bardzo poważnych. Zależne jest to od od ilości spożywanego przez matkę alkoholu, okresu ciąży, diety matki, jej wieku, a także od cech indywidualnych i odporności rozwijającego się dziecka. Jednak nie istnieje bezpieczna dawka alkoholu, która na 100% nie wpłynie uszkadzająco na płód. Najbardziej podstępne uszkodzenia spowodowane są okazjonalnym piciem alkoholu w ciąży. Osoby z FASD mają mniej natężone objawy i mniej uszkodzeń niż dzieci z pełnoobjawowym FAS. Ponieważ jednak trudniej w ich przypadku o diagnozę są traktowane jako zdrowe, a oczekiwania społeczne są wobec nich takie same, jak wobec innych zdrowych dzieci. W Polsce ok. 900 dzieci rocznie rodzi się z pełnoobjawowym FAS oraz ok. 9000 z innymi uszkodzeniami typu FASD. Nawet najlepsza opieka po urodzeniu nie ma wpływu na obecność objawów pierwotnych !! Objawy wtórne powstają w ciągu życia dziecka. składają się na nie : lęk, złość, unikanie, wycofanie wejście w rolę ofiary lub prześladowcy zamknięcie się w sobie, kłamstwa, ucieczki z domu przerwanie nauki szkolnej bezrobocie zależność od innych, chęć zadowolenia innych choroby psychiczne, depresja, samookaleczanie się , tendencje i próby samobójcze gwałtowne i szokujące zachowania impulsywność kłopoty z prawem skłonność do uzależnień Na wystąpienie objawów wtórnych ma wpływ środowisko i sposób postępowania z dzieckiem. Czynniki środowiskowe chroniące osoby z FAS / FASD przed rozwojem zaburzeń wtórnych to : życie w stabilnym i zaspokajającym potrzeby dziecka środowisku przez co najmniej 3/4 trwania dotychczasowego życia postawienie diagnozy FAS / FASD przed 6 r. ż. przebywanie w dobrej, rodzinnej atmosferze w wieku od 8 do 12 r. ż. brak odnotowanych przypadków przemocy wobec osoby z FAS zakwalifikowanie do korzystania z pomocy specjalistów stałość i przewidywalność środowiska życie rodzinne pozbawione przemocy dostęp do fachowej pomocy Okazuje się, że te osoby, u których FAS / FASD został rozpoznany we wczesnym dzieciństwie miały mniej zaburzeń wtórnych, potrafiły utrzymać pracę i funkcjonowały zgodnie ze swoimi możliwościami. Ponieważ nie istnieją testy traktujące wybiórczo zaburzenia charakterystyczne dla FAS / FAE przy badaniu zaburzeń pierwotnych wykorzystuje się standardowe testy psychologiczne – np. do badania poziomu inteligencji Test Wechslera. W 1996 r. Streissguth przeprowadziła badania na gr. 473 osób z FAS, które zostały poddane w/w testowi Wechslera. Wyniki: 78 osób miało iloraz inteligencji w granicach od 20 p.( upośledzenie głębokie) do 120 p. ( inteligencja ponadprzeciętna). Średni wynik w tej grupie wynosił 79 p.(pogranicze normy i upośledzenia). W grupie 295 osób z FASD lub ARND (neurorozwojowe zaburzenia zależne od alkoholu) wynik wyniósł odpowiednio od 49 p. do 142 ; średnia 90 p. Wniosek płynący z badań jest następujący : upośledzenie umysłowe nie jest cechą wyróżniającą FAS. Nawet jeśli dzieci z FAS lub FASD uzyskują w testach inteligencji wyniki na poziomie przeciętnym albo wyższym w swoich działaniach wykazują niezdolność do wykorzystania tej inteligencji w dziedzinach wymagających oceny sytuacji lub uszeregowania pod względem ważności. Zachowania i problemy mogące sugerować organiczne uszkodzenie mózgu – związane również z FAS. Poniżej lista objawów uszeregowana według częstości występowania u dzieci z FAS /FASD: deficyt uwagi ( 80 %) problemy z pamięcią ( 73 %) nadpobudliwość (72 %) wyrażanie nielogicznych myśli (38 %) nieświadomość tego co się wokół dzieje np. niesłyszenie tego co się do dziecka mówi (27 %) dziwaczne maniery i nawyki ( 20 %) zachowania kompulsywne – nadmierne , obsesyjne zajmowanie się przedmiotami lub jakąś czynnością (15 %) samookaleczenia (15 %) utrata kontroli, napady szału (15 %) rozwój dziecka z FAS i opieka: dziecko z FAS w wieku 0 – 3 lat Dla niemowląt z FAS / FASD pierwsze miesiące życia mogą być bardzo trudne. Niektóre z nich mogą przechodzić zespół abstynencyjny, zwłaszcza te, których matki piły alkohol w czasie ciąży regularnie i w dużych ilościach. Zespół abstynencyjny u niemowląt może się objawiać drgawkami, zaburzeniami snu, zaburzeniami pracy jelit oraz skrajną nadwrażliwością. Niektóre z trudnością radzą sobie z każdym nowym, nagłym bodźcem dźwiękowym czy dotykowym. Bodźce takie mogą powodować drażliwość i przestymulowanie układu nerwowego. Wiele dzieci z FAS / FASD rodzi się przedwcześnie z niską wagą urodzeniową. Niektóre mogą mieć trudności z pobieraniem pokarmu ze względu na słabo wykształcony odruch ssania, osłabione mięśnie biorące udział w połykaniu oraz nieprawidłowości budowy jamy ustnej. Czynniki te mogą wpływać na opóźnienie rozwoju dziecka. U większości niemowląt i małych dzieci z FAS występują następujące objawy : drażliwość, nerwowość problemy ze ssaniem i karmieniem zaburzenia snu nadwrażliwość na dźwięk i światło ciągły płacz i stan napięcia Małe szieci z FAS mają skłonność do: złoszczenia się rozpraszania się nadpobudliwości krótkiego czasu skupiania uwagi opóźnień rozwojowych słabego rozwóju aparatu mięśniowego Jak opiekować się niemowlęciem z FAS / FASD ? Ważne jest, by we właściwy sposób odbierać to, co dziecko próbuje ”powiedzieć” swoim zachowaniem. Np.”Płaczesz, jest ci źle, bo jesteś głodny” – mówi matka nazywając uczucia, jakich doświadcza dziecko i zaspokajając jego potrzeby. Rodzice powinni starać się : przyciemniać źródło światła zmniejszać do minimum źródło hałasu wprowadzać nowe bodźce pojedynczo i stopniowo uspokajać dziecko, gdy nastąpi przeciążenie bodźcami ( może to być ciepła – kąpiel, spokojna kojąca muzyka lub delikatne kołysanie) stworzyć rytuał wieczornego kładzenia dziecka do łóżka, zaciemniać pokój wieczorem i podczas drzemki w ciągu dnia zwrócić uwagę , by odzież i pościel były z miękkiej, przytulnej tkaniny unikać niepotrzebnego ruchu, sprawdzić czy łóżeczko dziecka jest stabilne i nie ”skrzypi” usunąć niepotrzebne dekoracje z pokoju dziecka, gdyż rozpraszają i powodują obciążenie układu nerwowego, pobudzają rozwój jedynie zdrowych dzieci unikać pośpiechu i nerwowości mówić do dziecka spokojnym głosem W okresie niemowlęcym dzieci rozwijają się szybciej niż w jakimkolwiek innym okresie życia, także dzieci z FAS. Opiekun / rodzic powinien cieszyć się z najmniejszych sukcesów dziecka. Można zapisywać dni, w których osiągnęło jakiś kamień milowy swojego rozwoju: uśmiechnęło się, wstało o własnych siłach, trafiło łyżeczką do buzi, zaczęło raczkować, powiedziało pierwsze słowo. Należy pamiętać, że dzieci z FAS / FASD osiągają swoje kamienie milowe później niż zdrowe dzieci. Tym bardziej powinno to być ważnym i radosnym wydarzeniem. Należy zadbać o środowisko, w którym dziecko może się bawić bezpiecznie, ale swobodnie. Dzieci z FAS /FASD wymagają więcej nadzoru i granic bezpieczeństwa niż ich zdrowi rówieśnicy. Warto zaopatrzyć się w nakładki na kanty stołów, zabezpieczenia schodów itp. Dzieci często słabo przybierają na wadze pomimo tego, że są prawidłowo karmione. Niedowaga może utrzymywać się do okresu dojrzewania, kiedy (szczególnie dziewczęta) mogą gwałtownie zacząć zmieniać sylwetkę – nawet do otyłości. Opóźnienie wzrostu może być obecne przez cały okres dzieciństwa. Należy uważnie obserwować wagę dziecka i zadbać o bogatą w składniki odżywcze dietę, ograniczenie słodyczy, wyeliminowanie chipsów. Dzieci z FAS\FASD nie mają prawidłowo rozwiniętego cyklu spanie – czuwanie. Łatwo je rozbudzić, trudno przewidzieć, kiedy i jak długo będą spały. Za zdrowym dzieckiem wystarczy podążać i dostosować się do jego naturalnego rytmu. Dziecku z FAS należy ”zaproponować” rozkład dnia i konsekwentnie go przestrzegać wykonując, na przykład, czynności pielęgnacyjne zawsze o tej samej porze i w podobnej kolejności. Niemowlęta i dzieci z FAS często miewają problemy z przywiązaniem. Mogą nie czynić różnicy między osobami bliskimi a obcymi. Mogą w taki sam sposób traktować przyjaciela i dopiero co poznaną osobę. problemy te narastają wraz z wiekiem dziecka, co jest bardzo trudnym wyzwaniem dla rodziców. Opiekunowie muszą być bardzo czujni i mieć kontrolę nad dzieckiem całą dobę. Dziecko w wieku przedszkolnym z FAS/FASD (3 – 6 lat) Dzieci w wieku przedszkolnym są najczęściej przyjacielskie, serdeczne, gadatliwe i chętnie wchodzą w kontakty społeczne. Bywa, że potrafią posługiwać się kwiecistym językiem, choć niestety ich mowa nie odzwierciedla poziomu myślenia. Ich funkcje poznawcze, motoryczne i ogólny rozwój mowy są zazwyczaj na niskim poziomie. Widoczne są objawy nadpobudliwości. Występuje nadwrażliwość na dotyk i dźwięki. Może być im trudno przechodzić z jednej czynności do drugiej. Mają kłopoty w przypadku zmian w rozkładzie dnia. Często się denerwują i ulegają zmianom nastroju – co narasta wraz z wiekiem. Dzieci z FAS/FASD nie mają poczucia niebezpieczeństwa, zagrożenia. Mogą nie odróżnić przyjaciela od wroga, toteż do obcych ludzi mogą odnosić się w identyczny sposób jak do swoich rodziców. Z tego powodu konieczny jest ciągły nadzór. Cała rodzina potrzebuje pomocy, gdyż rodzice ulegają przeciążeniu opiekując się mało przewidywalnym dzieckiem. Dzieci z FAS \FASD mogą mieć trudności w rozwijaniu przyjaźni. Rodzic powinien stwarzać okazje do nawiązywania kontaktów swojego dziecka z rówieśnikami i utrzymywania przyjaźni, uczyć okazywania zainteresowania i dzielenia się. Dzieci z FAS często dobierają sobie przyjaciół młodszych o 2 – 3 lata. Należy uczyć dzieci pielęgnowania przyjaźni, w przeciwnym razie będą zbyt zależne od opiekunów i rodziców. Dziecko z FAS /FASD w wieku szkolnym ( 6 – 13 lat ) Dzieci w tym wieku nadal mogą rozwijać się wolniej od rówieśników. Mogą wyglądać na źle odżywione pomimo prawidłowo stosowanej diety. Powolny wzrost objętości głowy wskazuje na wolny rozwój mózgu. Rozpoczęcie nauki szkolnej to okres, w którym mogą pojawić się dodatkowe problemy. Dzieci z FAS /FASD mają trudności w dopasowaniu się do nowej grupy i nawiązaniu pozytywnych relacji. Wolałyby bawić się z młodszymi dziećmi lub przebywać z dorosłymi. W tym okresie ważne jest wpajanie dziecku zasad funkcjonowania w grupie. Dzieci z FAS /FASD mają trudności w czerpaniu wiedzy z doświadczeń, w przestrzeganiu zasad. Potrafią je wymienić, ale nie stosują się do nich. Nadal nie pojmują konsekwencji swoich działań. Skomplikowane środowisko szkolne może być dla nich szczególnie trudne. Dzieci mogą czuć się przytłoczone nowym otoczeniem i wymaganiami, którym nie mogą sprostać. Trudności w uczeniu się powodują złość, frustrację, gwałtowne zmiany nastroju, odmowę współpracy. Trzeba rozmawiać z dzieckiem, spokojnie je wysłuchać. Być może należy zmodyfikować warunki szkolne, by dziecko o specjalnych potrzebach mogło sobie w nich radzić. Warto w tym względzie współpracować ze szkołą. Szczególne problemy stwarzają deficyty pamięci u dzieci. Jest to frustrujące nie tylko dla dziecka, ale też dla rodziców i nauczycieli. Dziecko nie pamięta co należy przygotować na zajęcia, nie pamięta o wydarzeniach klasowych. Warto założyć i sprawdzać zeszyt do korespondencji z nauczycielami. Zdarza się, że dziecko z trudem nauczy się materiału i zostanie przepytane przez rodzica wieczorem, a już następnego dnia niewiele z tego pamięta. Zdarza się, że z powodu deficytów dziecko reaguje na konkretną sytuację całe godziny po tym, gdy miała ona miejsce. Dzieci maja trudności w formułowaniu ogólnych wniosków na podstawie serii konkretnych wydarzeń, bo ich mózg nie rozpoznaje tych sytuacji jako podobnych do siebie. Często pakują się w kłopoty, gdyż ich zachowanie postrzegane jest jako prowokujące, podczas gdy one po prostu nie potrafią rozpoznać, że znalazły się w sytuacji analogicznej do poprzedniej. Polecenia : ”Nie baw się piłką w pobliżu tego okna” dziecko nie zrozumie, że nie wolno mu się bawić także przed sąsiednim oknem ”. Czas, pieniądze, matematyka – to dla dzieci z FAS kwestie trudne do zgłębienia. Nie potrafią posługiwać się zegarkiem często do ukończenia 12 roku życia. Trudno im zrozumieć wartość pieniędzy. W ich rozumieniu za złotówkę można kupić lizaka albo komputer. W związku z tym trzeba ograniczać dzieciom dostęp do pieniędzy, wyliczać im pieniądze w małych kwotach. Mogą długo nie rozumieć, że sto złotych to znacznie więcej niż złotówka (to przecież jeden pieniądz!). Należy wpajać dziecku zasadę poszanowania swojej i czyjejś własności. Dzieci z FAS często przywłaszczają sobie cudzą własność, zabierając to, co znajduje się w zasięgu ich wzroku. Nie rozumieją pojęcia kradzieży. Trzeba uczyć dziecko, by pytało, zanim weźmie coś, co do niego nie należy. Ta zasada powinna obowiązywać wszędzie, także w domu . Sprawdza się ograniczanie wyboru. Zbyt duża oferta powoduje frustracje. Proste pytanie : ”Co zjadłbyś dziś na obiad?” może stać się zarzewiem konfliktu. Zbyt wiele możliwości wytraca dziecko z FAS z równowagi. Bezpieczniej jest zapytać :”Wolisz na obiad naleśniki czy pierogi”? Taki wybór jest dla dziecka znacznie prostszy. Przykładowe sposoby postępowania z dzieckiem w domu i w szkole: upraszczaj materiał i dobieraj do niego obrazujące go ilustracje opowiadanie można nagrać na płytę, aby uczeń mógł podczas czytania równocześnie go słuchać w pracy z dzieckiem korzystaj z ilustrowanego słownika, pomoże to rozwijać jego mowę i rozumienie pojęć przekazując słownie jakieś polecenie pomóż je przełożyć na działanie ( kieruj nim), wesprzyj polecenie gestem, pokaż, zilustruj efekt, który ma nastąpić używaj słownych wskazówek, takich jak piosenka czy krótkie rymowanki w celu przypomnienia co dalej ma robić np. ”gdy zadanie już przeczytam, to za zeszyt szybko chwytam, dane wszystkie wypisuję i z zapałem je rachuję”. unikaj w wypowiedziach zwrotów literackich, metafor, ironii, sarkazmu, abstrakcyjnego humoru komunikaty formułuj prosto, jasno unikaj pytań ”dlaczego?”, pytaj raczej ”czy tak …”, ”czy tak…?”, proponuj wybór ucząc dziecko określonych umiejętności staraj się robić to w otoczeniu, w którym później będą mogły być wykorzystane np., jeśli uczysz dziecko poszukiwania informacji, korzystania z księgozbioru – zaprowadź dziecko do biblioteki wydając polecenia dziel je na ”czynniki pierwsze” i podawaj je dziecku jeden po drugim, a jeśli jest to konieczne – powtarzaj je upewniaj się czy dziecko na pewno zrozumiało polecenie najważniejsze wskazówki, informacje przygotuj dodając do tekstu fotografie lub materiał audiowizualny w pracy z dzieckiem używaj tekstów wyodrębnionych, ”pociętych na kawałki”, w formie definicji oraz ilustracji, do których dziecko może je dopasować w czasie czytania możesz przysłaniać wersety już przeczytane i te jeszcze nie przeczytane – ”w okienku” dziecko widzi tylko tekst aktualnie czytany używaj technik rytmicznych (klaskania, stukania – wybijania rytmu), dla osiągnięcia skupienia uwagi, rytmizacji czynności zakres używanego słownictwa dostosuj do zasobu słów znanych dziecku, nowe słowa wprowadzaj kolejno i tylko wtedy, gdy poprzednie zostaną już przez dziecko przyswojone do przekazywania informacji dobrze jest używać technik i kilku kanałów sensorycznych (informacje wzrokowe są uzupełniane słuchowymi, dotykowymi, smakowymi, węchowymi, przestrzennymi i ruchowymi) używaj technik plastycznych w celu przybliżenia dziecku pojęć abstrakcyjnych Nastolatki z FAS/FASD Typowa dla dzieci z FAS/FASD szczupła sylwetka zaczyna się zmieniać w okresie dojrzewania. Dziewczynki mają wówczas skłonności do otyłości. Po okresie dojrzewania typowe cechy twarzy – charakterystyczne dla FAS – mogą być trudne do rozpoznania. Nastolatki z FAS/FASD mają skłonność do kłamstwa i kradzieży. To główny problem tego okresu rozwojowego. Miewają słabą ocenę swoich czynów. Mogą mieć trudności w relacjach z innymi rówieśnikami. Nierzadko eksperymentują z alkoholem i narkotykami. W tym okresie istnieje duże ryzyko depresji i prób samobójczych. Nastolatki z FAS/ FASD wyglądają podobnie do swoich rówieśników. Jednak ich poziom rozwojowy może być równy poziomowi sześciolatka. Dlatego potrzebują nadzoru i opieki. W opiece nad nastolatkami należy podkreślić następujące czynniki : struktura: opracuj rozkład dnia, niech dziecko ma ograniczony wybór, jasne reguły i działa rutynowo troskliwy nadzór: nie dopuść, aby nastolatek znalazł się w niebezpiecznej dla siebie sytuacji. prostota: polecenia przekazuj krotko, zwięźle i po kolei ”od słupka do słupka”: podziel zadania na drobne polecenia, pomocna może być lista czynności wypisana na kartce, nie zapominaj o nagrodach. Nastolatki rozumieją podstawowe informacje na temat FAS/ FASD. Należy dostarczać im wiedzy na temat sposobu ich funkcjonowania. Wiedza ta może być bardziej szczegółowa od tej przekazywanej na wcześniejszych etapach rozwoju. Dziecko może samo czytać podsuwaną mu odpowiednią literaturę. Niektóre z nastolatków mogą być podatne na presję dotyczącą aktywności seksualnej lub próbowania alkoholu i narkotyków. Mogą w ten sposób szukać akceptacji wśród rówieśników. Ważne jest, aby pamiętać, że nastolatki nie wyrastają z FAS/FASD. Niezależnie od wieku metrykalnego ich funkcjonowanie społeczne i emocjonalne może wskazywać na znacznie niższy rozwój. Bywa, że nawet pełnoletnie osoby wciąż potrzebują nadzoru i pomocy, aby poprzez nieprzemyślane wybory nie znalazły się w kłopotach. Jak radzić sobie z nadpobudliwością? Ogranicz te czynności, które powodują przestymulowanie (nadmierną reaktywność na bodźce powodująca przemęczenie). Walka na poduszki przed snem, długotrwałe oglądanie telewizji, korzystanie z komputera, głośna, dynamiczna muzyka mogą przeciążyć układ nerwowy dziecka. Niektóre dzieci potrzebują dodatkowych zabaw ruchowych (np. spokojne malowanie rączkami, kolorowanie) powinny pomóc dziecku się wyciszyć. Zorganizuj miejsce, w którym przeciążone i przestymulowane dziecko znajdzie schronienie. Powinno ono być spokojne i wygodne. Nigdy nie wolno w nim dziecka karcić. Dyscyplinowanie Reakcja dyscyplinująca powinna być natychmiastowa. Nie opóźniaj reakcji na zachowanie dziecka mówiąc np. ”Porozmawiamy po powrocie do domu”. Twoje dziecko może mieć trudność z powiązaniem ze sobą przyczyny i skutku. Dlatego nie dostrzeże związku pomiędzy swoim uczynkiem a karą. Dyscyplinowanie powinno być postrzegane jako okazja do nauki właściwego zachowania, do pokazania dziecku jak bardzo ci na nim zależy. System nagród działa lepiej niż system kar. Nie należy kłaść nacisku na nagrody materialne. Pochwała i przytulenie, okazanie dumy jest bardzo ważną forma nagrody. Unikaj gniewu, skupiaj się bardziej na sukcesach niż porażkach. Bądź konkretny jako rodzic. Unikaj długiego tłumaczenia i ”kazań”. Wielokrotnie pokazuj konsekwencje niewłaściwego zachowania. Nagradzaj wszelkie wysiłki i starania dziecka. Dzieci z FAS/FASD mogą naśladować zachowanie, którego doświadczyły lub które zaobserwowały. Między innymi z tej przyczyny nigdy nie należy stosować wobec nich kar cielesnych. Unikaj wszelkiej formy przemocy, również na ekranie komputera i telewizora. Rezygnacja ze stosowania przemocy nie oznacza rezygnacji ze struktury i zasad. Dzieci FAS/FASD potrzebują określonych granic bardziej niż inne dzieci. Jak stawiać granice dzieciom z FAS/FASD? Przekazuj zasady prostym językiem. Używaj obrazków, np. naklejka przy umywalce przypominająca, że należy myć ręce po skorzystaniu z toalety. Używaj zawsze tych samych słów i określeń. Unikaj słów o podwójnym znaczeniu. Bądź konkretny wydając polecenia. Powtarzaj je tak często, jak to jest potrzebne. Mów wolno. Przerwy w wypowiedziach pozwolą dziecku lepiej zrozumieć to, co do niego mówisz. Codziennie powtarzające się (rutynowe) czynności są niezwykle ważne. Pomagają dziecku uczyć się przewidywać kolejne wydarzenia dnia, tworzą atmosferę bezpieczeństwa i stabilności. Przed pójściem spać można pomóc dziecku przygotować się na nadejście kolejnego dnia, np. przygotowując ubrania. Czy dzieci z FAS miewają jakieś zdolności, zalety? Dzieci z FAS\FASD miewają wiele talentów i umiejętności. W sytuacji wczesnej diagnozy, interwencji i wsparcia rodziny są w stanie rozwijać swoje możliwości. Dzieci z FAS potrafią być: miłe, delikatne, przyjacielskie i radosne troskliwe, uprzejme, lojalne, opiekuńcze i współczujące wytrwałe i zdolne do poświęcenia ciekawskie i zaangażowane uczą się dobrze przez doświadczenie, dotyk i obserwację czerpią radość z prac w ogrodzie, zajęć konstruktorskich i mechanicznych pełne energii i pracowite, współpracujące przy rozwiązywaniu problemów twórcze ostrożne w opiece nad małymi dziećmi i zwierzętami posiadają dobrą długotrwałą pamięć wzrokową mogą mieć uzdolnienia plastyczne, muzyczne lub taneczne Czy mówić dziecku , że jest chore na FAS/FASD? Niektórzy rodzice i specjaliści mają poważne obawy, czy powiedzieć dziecku o wyniku diagnozy. Od momentu rozpoczęcia nauki szkolnej dzieci i tak zaczynają dostrzegać swoją odmienność. Bywają wyśmiewane i upokarzane w szkole i na podwórku. Postawienie diagnozy nie oznacza napiętnowania dzieci i ograniczania ich kompetencji, przeciwnie – pozwala na bardzo im potrzebne specjalne traktowanie. Poczucie własnej wartości dzieci może wzrosnąć od chwili zdiagnozowania. Diagnoza medyczna często przynosi dzieciom ulgę. Wskazuje przyczynę ich problemów. Zaczynają rozumieć, że nie są winne swoich niepowodzeń. Diagnoza otwiera też drogę do skonfrontowania się z biologiczną matką, czasami bardzo silnych i przykrych uczuć, ale koniecznych do przeżycia, aby móc iść naprzód w rozwoju. Opiekunowie także odczuwają ulgę. Diagnoza jest uzasadnieniem niezrozumiałych zachowań dziecka. Zaczynają pojmować, że zachowanie dziecka nie musi być świadome i niekoniecznie podważa ich rodzicielskie kompetencje. Bardzo trudne chwile przeżywają matki, które są zdolne do uświadamienia sobie, że ich picie miało negatywny wpływ na rozwój dzieci. Literatura: Gray D. D., Adopcja i przywiązanie, Sopot 2010 Jadczak-Szumiło T., Neuropsychologiczny profil dziecka z FASD, Warszawa 2009 Jadczak-Szumiło T., FAScynujące dzieci, Kraków 2007 Klecka M., Ciąża i alkohol . W trosce o Twoje dziecko, Warszawa 2007 Liszcz K., Rozpoznaję alkoholowy zespół płodowy, Toruń 2008 Liszcz K., Jestem nauczycielem dziecka z FAS, Toruń 2008 Na podstawie powyższych publikacji opracowała Katarzyna Matulewska- psycholog

Przedszkole a dziecko ze SPE 15 listopada 2018 NR 96 (Listopad 2018) Dane z pracy orzeczeniowej poradni psychologiczno-pedagogicznych wskazują, że w ostatnich pięciu latach trzykrotnie wzrosła liczba orzeczeń o potrzebie kształcenia specjalnego wydanych z powodu zagrożenia niedostosowaniem społecznym. Niepokojące jest zwłaszcza to, że problem dotyczy dzieci w coraz młodszym wieku, bywa nawet, że przedszkolaków. Choć znane są takie przypadki, to w praktyce dziecko w wieku przedszkolnym nie powinno uzyskać orzeczenia z uwagi na zagrożenie niedostosowaniem społecznym. Uważa się tak z dwóch powodów określonych przepisami prawa oświatowego, jakimi są:POLECAMY § 3 ust. 1 rozporządzenia MEN z dnia 9 sierpnia 2017 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym, precyzujący, że „kształcenie, wychowanie i opiekę dla dzieci i młodzieży niedostosowanych społecznie organizuje się w szkołach, oddziałach i ośrodkach”. Co więcej, w § 2 ust. 1 pkt 1, 2 i 3 wskazano, że w przedszkolach organizuje się wyłącznie kształcenie, wychowanie i opiekę dla uczniów niepełnosprawnych. Nie wskazano wśród dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym uczniów zagrożonych niedostosowaniem społecznym. Brak możliwości wykazania przywołanego orzeczenia w danych SIO, zarówno w sprawozdaniu PPP, jak i przedszkola. Dane przekazywane w bazach SIO stanowią podstawę naliczania i przekazywania części oświatowej subwencji ogólnej, dla gmin w związku z realizacją kształcenia specjalnego. Brak tej kategorii orzeczeń w SIO sprawia, że organ prowadzący przedszkole nie uzyskuje dodatkowej wagi z uwagi na wspomniane orzeczenie, a tym samym środków na realizację dla tego dziecka kształcenia specjalnego. Nie oznacza to jednak, że wśród przedszkolaków nie można spotkać dziecka z grupy ryzyka zagrożenia niedostosowaniem społecznym, czyli dziecka z trudnymi, zaburzonymi zachowaniami, których objawy dość poważnie naruszają normy i zasady społecznego funkcjonowania. Dziecko takie nie czuje się dobrze w grupie, nie nawiązuje w ogóle relacji interpersonalnych lub popada w częste konflikty z kolegami i nauczycielkami. Prawo oświatowe nie zawiera jednoznacznej definicji pojęcia „zagrożenie niedostosowaniem społecznym”. W specjalistycznej literaturze natomiast wskazuje się tylko, że w zależności od częstotliwości występowania objawów typowych dla niedostosowania społecznego: nieumiejętność odgrywania ról społecznych (roli dziecka w rodzinie, ucznia, kolegi), ucieczki, agresja, chroniczne kłamanie, aroganckie zachowanie itp. oraz ich intensywność, odróżnia się niedostosowanie społeczne od zagrożenia niedostosowaniem społecznym. Dlatego w przypadku rozważania zagrożenia niedostosowaniem społecznym tak małego dziecka, jakim jest przedszkolak, należy przede wszystkim wziąć pod uwagę jego wiek i normy zachowania (w domu, w przedszkolu) dzieci w tym samym wieku. Dopiero z tej perspektywy można ocenić zachowania wobec nauczycielek i rówieśników, pamiętając, że: Zaburzenia zachowania są pojęciem często nadużywanym, rozumianym opacznie i niejednoznacznie. Zwykle traktowane są jak trudności w funkcjonowaniu dziecka, które objawiają się w jego zakłócającym zachowaniu i w relacjach z innymi ludźmi. W literaturze nie ma jednolitej terminologii i klasyfikacji, często więc stosowane są zamienne terminy, takie jak zaburzenia zachowania, trudności wychowawcze czy niedostosowanie społeczne. Każdy z wymienionych terminów odnosi się do zachowań jednostek lub grup funkcjonujących w konkretnych sytuacjach społecznych. Przy czym chodzi tu o takie zachowania, które są nieadekwatnymi, powtarzającymi się reakcjami jednostek wyrażających się w uporczywym łamaniu lub lekceważeniu podstawowych oczekiwań i norm społecznych. Nie każdego przedszkolaka, który na co dzień sprawia problemy czy kłopoty natury wychowawczej, należy postrzegać i klasyfikować jako „przypadek zaburzeń zachowania”. Istnieje wiele przyczyn trudnych zachowań, które wcale nie świadczą o istnieniu zaburzeń zachowania kwalifikowanych jako zagrożenie niedostosowaniem społecznym. Są jednak wśród przedszkolaków dzieci pozostające w grupie ryzyka takim zagrożeniem, które wraz z wiekiem, a co za tym idzie – nasileniem niepożądanych zachowań otrzymują „łatkę” dziecka źle wychowanego, bardzo trudnego wychowawczo, nawet chuligana. Mam na myśli dzieci określane jako: Dzieci trudne we współdziałaniu – trudno im przystosować się w grupie rówieśniczej i podporządkować panującym zasadom oraz regułom. Postawa egocentryczna, infantylizm (nadmierna płaczliwość, jawnie okazywana niechęć, złość i gniew, brak wytrwałości w wykonywaniu różnych działań) utrudniają im współdziałanie z innymi dziećmi oraz nauczycielkami. Z takim wizerunkiem często nie wykorzystują swego potencjału, gdyż dorośli (rodzice i nauczyciele przedszkoli) rzadziej podejmują się działań zmierzających do korygowania ich niepożądanych postaw i zachowań, nie egzekwują wykonywania poleceń, często są gołosłowni, pozwalają na coraz więcej. Dzieci z zachowaniami nerwicowymi (fobia, mutyzm wybiórczy) – doznają chorobliwego poczucia zagrożenia, silnego lęku przed przystosowaniem się do warunków i wymagań otoczenia. Są nieufne wobec ludzi i zjawisk, unikają kontaktów społecznych z rówieśnikami czy dorosłymi, są niepewne, wyczulone na ocenę innych. Ciągły stan napięcia i lęku może sprawiać, że zachowują się nieadekwatnie do sytuacji, są niegrzeczne, wybuchowe, a nawet agresywne. Dzieci zahamowane psychoruchowo – brak im samodzielności i zaradności, są bierne, ciche i wycofane, bywają też podporządkowane i uległe. Niska samoocena i małe poczucie własnej wartości powodują, że są nieufne, zrezygnowane, niepewne swoich umiejętności i możliwości. Dzieci obojętne emocjonalnie – mają problemy w nawiązywaniu kontaktów uczuciowych zarówno z rówieśnikami, jak i dorosłymi, we współodczuwaniu radości i smutków innych osób. Prezentują często wrogą i złośliwą postawę wobec otoczenia. Dzieci nadpobudliwe, w tym z rozpoznanym ADHD – cechują je wzmożona aktywność i impulsywność połączona z uporem w działaniu. Są skore do bójek, dokuczają innym dzieciom i trudno współpracują z rówieśnikami. Robią dużo zamieszania, są rozbiegane, krzykliwe i pobudzone. Bywają wrażliwe na punkcie swojej osoby. Mogą gwałtownie reagować złością lub płaczem, a w innym przypadku czują lęk lub skrępowane. Dzieci agresywno-przemocowe – są nieufne i wrogo nastawione do innych. Z ogromną trudnością przyswajają obowiązujące normy społeczne. Są skoncentrowane na własnej osobie, zachowują się nieadekwatnie do zaistniałej sytuacji. Narzucają swoje zdanie lub formy zabawy. Swoim zachowaniem wywołują konflikty. Naśmiewają się i dokuczają rówieśnikom, niszczą i psują przedmioty, dochodzi nawet do tego, że dręczą zwierzęta. Często pierwsze atakują – bez powodu. Krzywdzenie i zadawanie bólu sprawia im przyjemność. Co należy się dziecku zagrożonemu niedostosowaniem społecznym w przedszkolu? Janusz Korczak mawiał, że wspólną sprawą dorosłych jest pomaganie dzieciom w rozwoju, aby stały się, kim mogą. To oznacza, że wokół każdego przedszkolaka, także tego zagrożonego niedostosowaniem społecznym, przede wszystkim należy stworzyć bezpieczne warunki jego rozwoju oraz sprzyjające środow... Pozostałe 70% treści dostępne jest tylko dla Prenumeratorów Co zyskasz, kupując prenumeratę? 10 wydań magazynu "Monitor Dyrektora Przedszkola" Dostęp do wszystkich archiwalnych artykułów w wersji online Możliwość pobrania materiałów dodatkowych ...i wiele więcej! Sprawdź

Nie ma jednej recepty, postępowania z dziećmi z FAS, którą można zastosować i mieć gwarancję, że odniesiemy sukces. Istnieją jednak skuteczne sposoby postępowania wypracowane przez rodziców i opiekunów dzieci z FASD. Jedną z najczęściej wymienianych jest metoda „Ośmiu Kroków” autorstwa i J. Lutke. Konkret – polecenia formułowane krótkimi zdaniami, jasno zawierające opis poleceń i spodziewanego wynikuStałość – stałość oczekiwań, planu dnia, słownictwa. Nie zaskakujemy nowymi pomysłami, rosnącymi wymaganiami, używajmy tych samych zwrotów i – codzienne powtarzanie instrukcji np. „Wstań już.” Dzieci z FAS charakteryzują się tzw. krótką pamięcią, zapominają o rzeczach, które chcą zapamiętać, jak również o informacjach, które zostały wyuczone i nie były używane przez jakiś – ukoronowanie poprzednich zasad, wypracowanie i kontynuowanie codziennych rutyn dotyczących posiłku, nauki, obowiązków, planu dnia – jasność przekazu, jest to podstawa efektywnego – dokładne opisywanie co ma być zrobione, krok po – zasady są spoiwem, które sprawia, że świat wokół dziecka zaczyna mieć sens, ma swoje określone ramy. Dziecko z FAS osiąga sukcesy wtedy, gdy świat wokół niego jest uporządkowany i – z powodu trudności w rozwoju poznawczym, dzieci z FAS zachowują się naiwnie w codziennych sytuacjach. Aby móc rozwinąć nawyki właściwego zachowania, wymagają nieustannego nadzoru, jak dzieci młodsze. Rodzic może ułatwić życie dziecku z FAS, sobie i całej rodzinie oraz uczynić je radośniejszym, dzięki zastosowaniu takich rad: • Bądź wyrozumiały – zastanów się, jaka jest przyczyna określonego zachowania i nie zakładaj z góry, że dziecko jest nieposłuszne, niewychowane, czy złośliwe w określonej sytuacji – „Bo mówię jedno, a dziecko robi co innego”. Dziecko zna zasady, obowiązujące reguły (nawet często wymaga, by inni ich przestrzegali), ale samo nie potrafi ich zastosować w życiu. • Pogódź się z niepełnosprawnością dziecka – żeby faktycznie wspierać dziecko, trzeba najpierw uznać, że FAS powoduje niepełnosprawność dziecka, a dopiero potem, uwzględniając tę niepełnosprawność dostosować nasze oczekiwania i wymagania względem dziecka. • Pomyśl, jakie potrzeby zaspokaja dziecko przez swoje zachowania – huśtanie się na krześle, może np. być wynikiem potrzeby dostymulowania układu przedsionkowego w mózgu. • Przestań gderać i zrzędzić – dziecko z FAS ma trudności z utrzymaniem higieny, zachowaniem wokół siebie porządku, pamięcią. Zamiast marudzić i narzekać „Znowu się pobrudziłeś” powiedz „Ubierz czystą bluzkę. Zamiast ”Wciąż robisz bałagan na biurku.” powiedz „Schowaj książki do plecaka.” „Jak zwykle zapomniałeś.” – wyraź zrozumienie: „No tak. Trudno pamiętać o tylu rzeczach.” • Zamień komunikat negatywny na komunikat pozytywny – na co dzień jest tak dużo sytuacji, w których dziecko z FAS zachowuje się niewłaściwie, że rodzic/nauczyciel wciąż zwraca dziecku uwagę. Dziecko często nie wie, że robi coś źle i nie wie, co i jak ma zrobić właściwie. Nasz komunikat ma dziecko pokierować, wskazać co ma robić. Zamiast mówić „Nie rób tak. Nie krzycz. Nie skacz.” – powiedz „Zrób to tak… Mów ciszej. Teraz usiądź obok mnie.” • Nie pytaj „Dlaczego to zrobiłeś? Dlaczego tak się zachowałeś?” – dziecko z FAS ma problemy z myśleniem przyczynowo – skutkowym, często nie wie, dlaczego coś zrobiło, nie potrafi tego wytłumaczyć. Poza tym często reaguje impulsywnie – najpierw działa, potem myśli. Zamiast pytać „dlaczego?” – trzeba skupić się na nauczeniu dziecka, jak powinno zachować się właściwie; co ma zrobić, żeby dana sytuacja więcej się nie powtórzyła. • Traktuj dziecko jako młodsze, niż jest w rzeczywistości – w wielu sferach dziecko z FAS funkcjonuje poniżej swojego wieku metrykalnego: jest mniej sprawne ruchowo, może być niezdarne, nie radzi sobie z samoobsługą, jest nie dość sprawne manualnie, jego rozwój poznawczy, społeczny i emocjonalny może być opóźniony (często reaguje nieadekwatnie do wieku i sytuacji). Ma niską odporność na frustrację, reaguje gwałtownie, agresywnie. • Dostosuj wymagania wobec dziecka do jego możliwości, a nie jego wieku metrykalnego – chodzi o dostosowanie wymagań przez rodziców, ale też dostosowanie wymagań edukacyjnych. Jeżeli dziecko ma w opinii z Poradni FAS czy w orzeczeniu Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej pewne zalecenia dla nauczyciela, to powinny być one stosowane. Przecież nie są dane bez powodu. • Pracuj z dzieckiem tak, by osiągało sukcesy – motywuj do wysiłku, a nie zniechęcaj ciągłymi porażkami np. stawiając przed dzieckiem zadanie zbyt trudne, z którym sobie nie poradzi lub myśli, że sobie nie poradzi. Dziecko przeżywa tak wiele porażek, że bardzo łatwo się poddaje i nie podejmuje działania. • Pomóż dziecku uspokoić się – większość dzieci z FAS nie ma mechanizmu uspokajania. Jeżeli dziecko źle się zachowuje, to powiedzenie mu „Uspokój się” nic nie da, bo ono tego nie potrafi. Nie wie jak to zrobić, dlatego to dorosły musi uspokoić dziecko. W sytuacji jednego nauczyciela w klasie, trzeba wypracować system komunikacji z pedagogiem, który może na kilka minut wyprowadzić dziecko z klasy i pomóc mu obniżyć napięcie, niepokój, dyskomfort. • Zwróć uwagę na dietę dziecka – dieta może mieć decydujący wpływ na zachowanie dziecka, szczególnie dziecka z FAS, które może mieć niedojrzały układ pokarmowy, upośledzone wchłanianie. Zdarza się, że mleko lub cukier wywołują nadpobudliwość i niepokój dziecka. Wspieranie dziecka z FAS w szkole • Ograniczenie nadmiernej stymulacji – ściany klasy lub sąsiadujące z biurkiem w pokoju dziecka, powinny być w większości puste, a demonstracja pomocy powinna odbywać się na bieżąco; należy usunąć głośno tykający zegar, warto zadbać o podklejenie nóg krzeseł np. filcem, utrzymywać w klasie dyscyplinę, która zapewni ciszę; w domu ściszyć radio w drugim pokoju i nie prowadzić głośnych rozmów; dzieci z problemem koncentracji uwagi lepiej nie sadzać przy oknie, ani w ostatnim rzędzie, bo wtedy działa na nie więcej bodźców wzrokowych – więcej widzą, więcej ich rozprasza; • Systematyczne przerwy śródlekcyjne – nie tylko w nauczaniu początkowym, jednak dostosowane do wieku, pozwolą na szybkie rozładowanie ewentualnych napięć i pozwolą poruszać się tym, którzy są nadpobudliwi, pomogą skupić uwagę na temacie lekcji. Takie same przerwy w nauce należy stosować w domu. Dziecko prze stymulowane, zmęczone nadmiarem bodźców może: zacząć żle się zachowywać, lub wyłączyć swoją uwagę ( jakby było nieobecne myślami) – w ten sposób ratuje się przed całkowitym wyczerpaniem. • Konsekwentny dorosły – konsekwencja, to nie tylko dyscyplina dla dziecka, ale i dla dorosłego – skoro nauczyciel zadał pracę domową, powinien ją sprawdzić, jeśli zrobił sprawdzian, jak najszybciej musi oddać go uczniom; gdy powiedział, że porozmawia z mamą, to rzeczywiście spotyka się z nią na rozmowę; • Jasne, zwięzłe i proste polecenia – zbyt duża ilość informacji powoduje, że dzieci wyłączają się, bo nie nadążają z ich przyswojeniem, przetworzeniem i zapamiętaniem. Dobrze jest podzielić dziecku polecenia na fragmenty, np. w zadaniach z treścią czy w czynnościach, które ma wykonać dziecko. Bywa, że dziecko czyta całą treść zadania i nie potrafi wyłowić z niej poszczególnych informacji. W rezultacie nie wie, jak rozwiązać zadanie. Słucha naszego polecenia, ale nie wykonuje go w całości, bo było zbyt złożone. Robi to, co usłyszało na początku, w środku lub na końcu zdania. • Powtarzalność bodźca – im częściej pomożemy dziecku np. w podziale zadania na etapy, tym szybciej może stać się to nawykiem; • Mów powoli, żeby dać czas na zastanowienie się – gdy zadajesz pytanie, nie zasypuj dziecka kolejnymi pytaniami. Czasem dziecko potrzebuje ciszy i za chwilę, powtarza pytanie na głos. • Polecenia, zadania dawaj pojedynczo – rodzice mają czasem skłonność do „wyrzucania” z siebie wielu poleceń na raz. Nim dziecko wykona jedną czynność, wskazujemy na drugą i trzecią. Dziecko przerywa pierwszą czynność, przechodzi do kolejnej i nie kończy poprzedniej. • Sprawdź, czy dziecko rozumie, co do niego mówisz, o co pytasz – ale nie na zasadzie pytania „Zrozumiałeś ?”. Potrzebne są pytania pomocnicze, bo często dzieci z FAS odpowiadają, że rozumieją, mimo, że nie rozumieją. • Używaj tych samych wyrażeń do przypominania dziecku o obowiązujących regułach – powtarzalność pomaga dziecku zapamiętać zasady. • Unikaj słów o podwójnym znaczeniu, przenośni, metafor, ironii – dziecko może nie zrozumieć naszych intencji lub źle zrozumieć sens wypowiedzi, bo odbiera ją zbyt dosłownie. • Zachęcaj dziecko, by podczas słuchania, patrzyło w jedno miejsce – to pomaga się skupić na słuchaniu. • Zapisz polecenie, pracę domową na tablicy (w tym numer zadania i stronę) – dziecko może kilkakrotnie zerknąć, aż znajdzie, przepisze, zaznaczy. • Sprawdź zeszyt ucznia, czy wszystko jest zapisane! • Pozwól dziecku w czasie wypowiedzi lub czytania na „manipulowanie” ręką – długopis lub inny przedmiot pomaga skoncentrować się i myśleć. • Matematyka z użyciem konkretów – dzieci z FAS mają szczególne trudności z matematyką i myśleniem abstrakcyjnym, dlatego potrzebują do nauki pomocy dydaktycznych np. tradycyjne patyczki, figury geometryczne; • Warto wykorzystywać wszystko, co porządkuje dziecku świat – segregatory, teczki, różnokolorowe zeszyty do różnych przedmiotów, plany lekcji w różnych miejscach (z zaznaczonymi numerami sal); • Stosuj „przypominajki” – hasła typu: „Za trzy dni sprawdzian”, „Za dwa dni sprawdzian”, ”Jutro sprawdzian”. • Korzystaj z gier i zabaw edukacyjnych – gry planszowe, memory, edukacyjne gry komputerowe pomagają ćwiczyć pamięć, koncentrację, logiczne myślenie, zwiększają zasób słów, uczą radzenia sobie z emocjami. • Przygotuj „zestaw awaryjny” – bardzo często dzieci z FAS zapominają zabrać do szkoły lub gubią różne przedmioty. Warto przygotować dziecku drugi długopis, ołówek, gumkę, czy zapasowy zeszyt. W domu dobrze mieć dla dziecka kilka czapek na daną porę roku, kilka par rękawic. Jednocześnie prosić dziecko i przypominać, żeby poszukało rzeczy, które się „zapodziały”. • Sprawdzaj nabytą przez dziecko wiedzę jak najszybciej – istnieje problem z pamięcią u dzieci z FAS, zwłaszcza krótkotrwałą (muszą kilkakrotnie uczyć się tych samych wiadomości; często następnego dnia nie pamiętają niczego z tego, czego uczyły się poprzedniego; mają trudności z zapamiętaniem daty urodzenia lub miejsca zamieszkania). • Nie upieraj się przy formie sprawdzania wiadomości – jeśli dziecko odczuwa lęk przed odpowiedziami ustnymi, niech napisze kolejną pracę lub porozmawiaj z nim na konsultacji; • Stosuj zeszyt korespondencji szkoła – dom – należy jednak pamiętać, by wpisywać nie tylko uwagi czy informacje, ale i pochwały. Ważne jest też podpisywanie otrzymanych informacji, by dziecko widziało, że dorośli czuwają, aby nie było niedomówień między nimi. • Sprawdzaj teczkę – w domu wieczorem sprawdza rodzic. W szkole nauczyciel za zgodą rodzica w sytuacjach, gdy dziecku brakuje czegoś, co powinno mieć, bo bywa, że dzieci nie pamiętają, co mają lub nie zauważają czegoś w teczce lub udają, że tego nie mają. Opracowała Małgorzata Furtak Źródła: Działania interwencyjne. Co musisz wiedzieć o zespole FAS artykuł 19 września 2019 r. artykuł: Niewidzialne dzieci z Fas. Kłamstwo jedyną szansą na pomoc 2018 r. Informacje

Diagnoza FASD nie gwarantuje uzyskania zaświadczenia z poradni psychologiczno – pedagogicznej, które dałoby prawo do kształcenia specjalnego. Dziecko z FASD najczęściej więc chodzi do szkoły powszechnej, gdzie bez zapewnienia odpowiedniego wsparcia boryka się z ogromnymi problemami. Dlatego tak istotne jest jak najszybsze przeprowadzenie diagnostyki i podjęcie działań zaradczych już na wczesnym etapie – przekonuje w rozmowie z Katarzyna Kowalska, psycholog z Centrum Kompleksowej Diagnostyki i Terapii Dzieci z FASD w Szpitalu Dziecięcym św. Ludwika w Krakowie. Na zdjęciu: Katarzyna Kowalska Jerzy Dziekoński: Jakie problemy psychologiczne występują u pacjentów z FASD najczęściej? Katarzyna Kowalska: Jednym z najlepiej udokumentowanych skutków narażenia na działanie alkoholu w okresie prenatalnym jest obniżenie poziomu funkcjonowania intelektualnego. Jednocześnie, upośledzenie umysłowe nie jest cechą charakterystyczną dla dzieci z FASD. Rozbieżności w poziomie inteligencji u dzieci z FASD są bardzo duże, jednak większość z nich ma inteligencję mieszczącą się w granicach normy. Natomiast kumulacja innych problemów natury poznawczej, uniemożliwia im efektywne funkcjonowanie w systemie edukacyjnym. Szacuje się, że u osób z pełnoobjawowym FASD inteligencja jest na granicy normy i upośledzenia w stopniu lekkim. Często występują zaburzenia pamięci i uwagi, które są bardzo charakterystyczne dla dzieci z FASD. Mogą przypominać zaburzenia występujące w ADHD – mam na myśli hiperaktywność, zaburzenia koncentracji, czujności i reakcji. W związku z tym nauczyciele i rodzice z obserwacji mogą wyciągnąć mylny wniosek, że dziecko ma właśnie ADHD. Wśród problemów dzieci z FASD należy wymienić również zaburzenia funkcji wykonawczych. Trudno tutaj o jednoznaczną definicję czym owe funkcje są. Generalnie jest to zdolność do rozwiązywania problemów czy utrzymania odpowiedniego nastawienia, aby osiągać wyznaczone cele. Chodzi o to, żeby działania były efektywne i zaplanowane. Dzieci z FASD mają z tym trudności. Nie przewidują skutków swojego działania, mają trudności z dostrzeganiem relacji przyczynowo-skutkowych. Ich zabawa jest często chaotyczna, niezaplanowana, trudno odnaleźć w niej nastawienie na osiągnięcie celu, szybko się nudzą, przechodząc od zabawki do zabawki. Kiedy są starsze, przekłada się to na problemy szkolne – trudności z zaplanowaniem sobie czasu na naukę, systematycznym przygotowywaniem się do sprawdzianów czy prac domowych. Charakterystyczne dla FASD są zaburzenia w zakresie zdolności matematycznych. Nawet mimo tego, że dziecko nie ma nasilonych problemów z pamięcią czy obniżonego ilorazu inteligencji, to trudności matematyczne są widoczne i względnie stabilne w czasie. Będą się ujawniać nie tylko w szkole, ale również w codziennych sytuacjach, takich jak posługiwanie się pieniędzmi czy dokonywanie pomiarów. Niestety są one dość trudne do kompensowania. Na przykład problemy z pamięcią możemy rehabilitować. Mali pacjenci dość dobrze odpowiadają na strategie związane z ćwiczeniem zapamiętywania danego materiału. Przy odpowiednim postępowaniu z czasem pamięć u dzieci z FASD się poprawia. W przypadku deficytów związanych ze zdolnościami matematycznymi, niestety mają one tendencję do utrzymywania się w czasie. Charakterystyczne są także zaburzenia funkcji językowych. Wyraźne opóźnienia w rozwoju mowy i języka widoczne są już na wczesnych etapach rozwoju. Stopniowo ulega to poprawie, jednak u dzieci z FASD słownik pozostanie uboższy, będą one budować proste zdania. Mogą wystąpić również trudności z rozumieniem mowy i rozbudowanych komunikatów. Do dzieci z FASD lepiej kierować pojedyncze, krótkie i konkretne komunikaty. W przypadku funkcji motorycznych mamy do czynienia z zaburzeniami zarówno motoryki małej jak i dużej. Może objawiać się to niezdarnością czy trudnościami grafomotorycznymi. Wiąże się to z organicznymi uszkodzeniami mózgu, zwłaszcza struktur móżdżku. Objawiać się to może słabszą koordynacją ruchową, niestabilnością postawy, zaburzonym chodem. W późniejszym okresie będzie to wyraźnie widoczne na zajęciach sportowych, gdzie mogą pojawić się trudności np. z utrzymaniem równowagi na rowerze, hulajnodze czy na wrotkach. Bardzo często występują również zaburzenia integracji sensorycznej, co może manifestować się nadwrażliwością na bodźce, np. na dotyk. Dzieci z FASD mogą narzekać na drapiące ubrania, nie będą lubiły czesania czy dotykania ich twarzy. Działać to może również w drugą stronę i objawiać się zbyt małą wrażliwością na bodźce. Wówczas dziecko będzie np. słabiej odczuwało ból. W połączeniu z niezdarnością ruchową, dziecko obijając się choćby o meble, nie będzie się skarżyło, ponieważ próg bólu będzie znacząco podwyższony. Warto powiedzieć również o zaburzeniach motoryki małej, która będzie się wiązała z trudnościami w pisaniu, rysowaniu, zapinaniu guzików, nauce sznurowania butów. Mamy też do czynienia z zaburzeniami w obszarze funkcjonowania społecznego. FASD może wiązać się z zaburzeniami adaptacyjnymi, trudnościami w rozpoznawaniu emocji już na poziomie ekspresji twarzy. Dzieci dotknięte FASD radzą sobie gorzej z zadaniami, w których trzeba przewidzieć, co dana osoba chce powiedzieć lub co sobie pomyślała. Trudności z interpretacją zachowań, czy też tego, w jaki sposób osoby z otoczenia mogłyby zachować się w różnych kontekstach sprawiają, że prawidłowa interpretacja wskazówek społecznych staje się znacząco utrudniona. Problematyczne jest również przewidywanie konsekwencji własnych zachowań. Dzieci z FASD mogą prezentować niski poziom umiejętności komunikacyjnych i interpersonalnych. Mogą skracać dystans, okazywać nadmierną ufność, naiwność, są mniej dojrzałe od zdrowych rówieśników. Lepiej czują się w towarzystwie dzieci młodszych. Na tym tle mogą pojawić się problemy z rówieśnikami. Dzieci z FASD łatwiej zmanipulować, namówić do zachowań, które są dla nich szkodliwe. Mogą też zachowywać się nieadekwatnie do sytuacji. Wszystkie te problemy sprawiają, że dzieci starsze są narażone na wystąpienie u nich zachowań aspołecznych, problemów z prawem czy z uzależnieniami od substancji psychoaktywnych. Do tego dochodzą zaburzenia emocjonalne, które mogą manifestować się wybuchami złości, wahaniami nastroju, ale też obniżeniem nastroju czy lękowością. Czy dzieci z FASD chodzą do szkół powszechnych czy szkół specjalnych? Jak wygląda orzecznictwo w przypadku tej grupy pacjentów? Ustawy i rozporządzenia jasno określają sytuacje, w których dzieci mogą korzystać z kształcenia specjalnego. Taki rodzaj kształcenia przysługuje dzieciom niepełnosprawnym, zwłaszcza jeśli chodzi o niepełnosprawność intelektualną w różnym stopniu. Objęte kształceniem specjalnym mogą być również dzieci z zaburzeniami słuchu lub wzroku, z niepełnosprawnością ruchową albo z autyzmem lub zespołem Aspergera. Bardzo często wymienione zaburzenia dzieci z FASD nie dotyczą. I jeżeli mamy dziecko, którego rozwój intelektualny mieści się w normie, które nie wykazuje zaburzeń związanych ze wzrokiem, słuchem lub ruchem, to uzyskanie oświadczenia o niepełnosprawności jest bardzo trudne. Jednak to, że dziecko nie jest niepełnosprawne intelektualnie, nie oznacza, że nie ma innych problemów natury poznawczej i edukacyjnej, które mogą sprawić, że wymogi zwykłej publicznej szkoły będą zbyt wygórowane. Trzeba też brać pod uwagę zagrożenie niedostosowaniem społecznym – w takiej sytuacji dziecku może przysługiwać kształcenie specjalne. Generalnie sama diagnoza FASD nie gwarantuje uzyskania zaświadczenia z poradni psychologiczno-pedagogicznej, które dałoby prawo do kształcenia specjalnego. Najczęściej więc dziecko z FASD chodzi do szkoły powszechnej i w związku z tym boryka się z ogromnymi problemami. Dlatego tak istotne jest jak najszybsze przeprowadzenie diagnostyki i podjęcie działań zaradczych już na wczesnym etapie. Możemy wykryć, które obszary są problematyczne i skoncentrować się na działaniach wspomagających, żeby później dziecko radziło sobie w szkole jak najlepiej. Wiele zależy tutaj od poradni pedagogiczno-psychologicznych. Nie każde dziecko z FASD powinno mieć zapewnione specjalne warunki kształcenia, niemniej jednak wiele dzieci wymagałoby takiego podejścia. Czy istnieją możliwości terapii dla pacjentów z FASD? Na pewno do każdego dziecka należy podejść indywidualnie. Nie każde dziecko z FASD ma całe spektrum zaburzeń, o których mówiłam. Formy pomocowe trzeba dostosować do każdego przypadku. Dziecko powinno być pod stałą opieką psychologa. Dobrze byłoby, jeśli byłby to neuropsycholog zajmujący się zaburzeniami funkcji poznawczych, który byłby w stanie dostosować do dziecka i jego deficytów ćwiczenia poznawcze. Opieka psychologiczna wskazana jest także ze względu na zaburzenia emocjonalne, czy nieprzystosowanie społeczne. Dotyczy to problemów z rówieśnikami, z odnalezieniem się w klasie albo w grupie przedszkolnej. Potrzebna jest również opieka psychiatryczna. Wiele dzieci z FASD wymaga jej właśnie z powodu problemów emocjonalnych. Kolejny obszar do diagnostyki to zaburzenia motoryczne i sensoryczne oraz zapewnienie ewentualnej rehabilitacji integracji sensorycznej. Na pewno dziecko wymaga stałej opieki pediatrycznej, ponieważ w przypadku FASD mamy do czynienia z zaburzeniami rozwojowymi związanymi z uszkodzeniami narządów narażonych na działanie alkoholu. Opieka nad dzieckiem z FASD powinna mieć charakter wielospecjalistyczny i powinna być dostosowana do konkretnych potrzeb. Nie jesteśmy w stanie stworzyć jednego schematu działania dla wszystkich dzieci z FASD. Każdy przypadek jest inny i może reprezentować różne typy zaburzeń. W miarę możliwości, jeśli są zalecenia z poradni psychologiczno-pedagogicznej, potrzebne są działania na terenie szkoły i dostosowanie wymagań do możliwości ucznia. Wsparcie edukacyjne na terenie szkoły jest bardzo istotne. Z jaką częstotliwością powinna być prowadzona terapia, aby była skuteczna? FASD to zaburzenie niewyleczalne. Terapia powinna zatem trwać cały czas. I tak, jeśli ćwiczymy funkcje poznawcze, w przypadku pamięci, umiejętności matematycznych czy uwagowych, im częściej prowadzone są ćwiczenia, tym lepiej. Trudno wymagać, żeby dziecko miało terapię codziennie, jednak im częściej stymulujemy jego rozwój poznawczy, tym większe szanse na dobre efekty. Jak wspomniałam wcześniej, terapia musi być kompleksowa, skoncentrowana na rozwoju poznawczym, wsparciu emocjonalnym, rehabilitacji ruchowej i integracji sensorycznej. Trudno wskazać idealną receptę, ile godzin terapii powinno być na przestrzeni tygodnia czy miesiąca, żeby efekty były widoczne. Ustawowo, w przypadku wczesnego wspomagania rozwoju dziecko ma zagwarantowane maksymalnie osiem godzin w miesiącu. Uważam, że w przypadku małych dzieci, terapii powinno być zdecydowanie więcej. O ile więcej? Wszystko zależy od indywidualnych możliwości dziecka. Nie możemy wymagać od dziecka z trudnościami uwagowymi, motorycznymi i emocjonalnymi, żeby codziennie intensywnie ćwiczyło. Myślę, że różnego typu wspomaganie dziecka mogłoby odbywać się trzy razy w tygodniu. Byłby to optymalny program rehabilitacyjny. Czy w polskich warunkach jest to realne? Wiele zależy od determinacji rodziców czy opiekunów dziecka. To że w jednym ośrodku przewidziane jest maksymalnie osiem godzin wczesnego rozwoju miesięcznie, nie oznacza, że rodzic/opiekun nie może z dzieckiem skorzystać z innych miejsc, np. z oferty różnych fundacji. Odpowiadając na pytanie – tak, jest to realne, zależy jednak od możliwości czasowych rodziców oraz możliwości fizycznych i psychicznych dziecka. Rodzice/opiekunowie, z którymi mam do czynienia, dbają o jak najlepszą opiekę nad dzieckiem i dość często udaje się im zapewnić różnego rodzaju rehabilitację trzy razy w tygodniu. Są to np. zajęcia z psychologiem, dogoterapia i rehabilitacja ruchowa. Formy pomocy są, trzeba ich jednak poszukać. Żeby z nich skorzystać, w pierwszej kolejności trzeba dobrze zdiagnozować potrzeby dziecka. Czy opiekunowie dzieci z FASD potrzebują profesjonalnego wsparcia psychologicznego? Czy są miejsca, gdzie mogliby je uzyskać? Rodzice, którzy trafiają do naszego Centrum Kompleksowej Diagnostyki i Terapii Dzieci z FASD w Szpitalu Dziecięcym św. Ludwika, w pierwszej kolejności poszukują pomocy dla swoich podopiecznych. Dopiero później zastanawiają się nad tym, czy sami też potrzebują pomocy. Z moich obserwacji wynika, że opieka psychologiczna w przypadku rodziców dzieci z FASD jest wskazana. W przeważającej większości są to rodzice adopcyjni lub zastępczy. Zanim zorientują się, co jest przyczyną problemów, przez dłuższy czas borykają się z ich skutkami. Kiedy diagnoza zostanie już postawiona, pojawia się rodzaj ulgi, ale też cała masa wątpliwości i lęków. Od strony psychologicznej, zajmujemy się nie tylko diagnostyką dzieci z FASD w obszarze zaburzeń poznawczych, ale również oferujemy wsparcie psychologiczne zarówno dla dzieci jak i ich rodziców. Jeśli mają oni pytania dotyczące rozwoju dziecka, charakterystyki FASD czy form pomocy, ze swojej strony służymy taką wiedzą. Rodzice dzieci znajdujących się pod opieką Centrum mogą również liczyć na wsparcie. Dowiedzą się, jak postępować z dzieckiem, które zachowania wynikają z zaburzeń związanych z FASD i co możemy na nie zaradzić. Rozmawiał Jerzy Dziekoński

Autor: Czytelnik Portalu Pedagogika SpecjalnaOpublikowano: 8 maja 2019 roku. Charakterystyka programu Program jest przeznaczony dla uczniów klasy I-III mających specyficzne trudności w nauce wynikające z niepełnosprawności ukrytej – zespołu FAS. Jest zgodny z treściami zawartymi w podstawie programowej kształcenia ogólnego i oparty o program nauczania dla I-ego etapu – edukacji wczesnoszkolnej. W zajęciach będzie uczestniczył uczeń, który posiada opinię z poradni psychologiczno-pedagogicznej oraz potwierdzony zespół FAS. Ich celem jest usprawnianie zaburzonych funkcji wynikających z nieharmonijnego rozwoju psychoruchowego. Program będzie realizowany w wymiarze 1 godziny tygodniowo w roku szkolnym 2017/2018. Program został opracowany na podstawie: poczynionych przez wychowawcę, innych nauczycieli i specjalistów obserwacji i spostrzeżeń, opinii Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej, informacji od rodziców, dostępnej literatury na temat zespołu FAS. Charakterystyka zaburzeń wynikających z zespołu FAS U dzieci z zespołem FAS wyróżniamy dwie główne grupy zaburzeń: pierwotne i wtórne. Zaburzenia pierwotne powstają na skutek uszkodzenia mózgu, które następuje w wyniku spożywania alkoholu przez matkę w czasie okresu ciąży. O ich rodzaju i wielkości decyduje ilość wypitego alkoholu, częstotliwość picia w czasie ciąży, a także stan zdrowia czy wiek matki. Nieharmonijny rozwój psychoruchowy: ok. połowa zdiagnozowanych dzieci ma rozpoznaną niepełnosprawność intelektualną różnego stopnia, uczeń z FAS może mieścić się w normie lub być na jej pograniczu, co pozwala mu, przy minimalnym wsparciu, otrzymać promocję do następnej klasy, dzieci z FAS mają mało wydajną pamięć bezpośrednią, mają trudności z uogólnianiem, przewidywaniem i planowaniem, trudno im przewidzieć konsekwencje swoich działań, a także myśleć abstrakcyjnie, często są nadwrażliwe na dotyk, wiele z tych dzieci może przejawiać uzdolnienia w pewnych dziedzinach: np. muzyka, posługiwanie się komputerem czy sport. Zaburzenia wtórne nie są zaburzeniami wrodzonymi, ale wynikają z nienależytej opieki nad dzieckiem z FAS. Można im zapobiec pomagając rodzicom i opiekunom w zrozumieniu ograniczonych możliwościach dziecka. Mogą się przejawiać: zmęczenie, znużenie, lęki, niepokoje, bezradność, wycofanie, izolowanie się, trudności w kontaktach z innymi, zachowania agresywne, trudności w szkole i w domu. Zaburzenia w funkcjonowaniu poznawczym, które można zaobserwować u dzieci z FAS: trudności w nauce, deficyt uwagi z nadpobudliwością psychoruchową, trudności z uogólnianiem, problemy z pamięcią, trudności ze zrozumieniem relacji występujących pomiędzy przyczyną, a skutkiem, trudności z przetwarzaniem i odbiorem informacji słuchowych. Zaburzenia w funkcjonowaniu społecznym i emocjonalnym: problemy z szanowaniem cudzej własności, trudności ze zrozumieniem i przewidywaniem konsekwencji postępowania, uleganie wpływom i wykorzystywaniu przez innych, problemy z nawiązywaniem i utrzymywaniem przyjaźni, zbytnie spoufalanie się z obcymi, problemy z odtwarzaniem faktów. Fizjologiczne funkcjonowanie dzieci z FAS: nadwrażliwość lub słaba wrażliwość na dotyk, brak poczucia głodu czy sytości, trudności w odbiorze wrażeń, trudności z czuciem zimna i gorąca, problemy z koordynacją, trudności w osądzie odległości dzielącej dziecko od przedmiotów, niskie napięcie mięśniowe, zaburzenia funkcjonowania wielu odruchów, trudności z widzeniem i słyszeniem, deficyt wzrostu, skrzywienie kręgosłupa, łamliwe kości, problemy ze stawami. Cel główny programu Najważniejszym celem programu jest zaplanowanie i przeprowadzenie w sposób kontrolowany, systematyczny i kompleksowy działań usprawniających zaburzone funkcje wynikające z nieharmonijnego rozwoju wynikającego z zespołu FAS. Cele ogólne: usprawnianie zaburzonych funkcji, a tym samym ułatwienie opanowania umiejętności i wiadomości programowych przewidzianych na etapie klas I-III, przezwyciężanie trudności w czytaniu i pisaniu, wspomaganie rozwoju dziecka, stworzenie odpowiednich warunków do wszechstronnego i zgodnego z możliwościami rozwoju umysłowego, psychicznego i społecznego. Cele szczegółowe: usprawnianie procesów analizy i syntezy wzrokowej, rozwijanie procesów syntezy i analizy słuchowej, usprawnianie koordynacji wzrokowo-słuchowo-ruchowej, rozwijanie sprawności manualnej i ćwiczenie koncentracji uwagi, usprawnianie zaburzonych funkcji percepcyjno-motorycznych, wspomaganie dziecka w opanowaniu wiadomości i umiejętności przewidzianych w Podstawie Programowej, rozwijanie zainteresowań i wspieranie w rozbudzaniu motywacji do uczenia się. Strategie postępowania z uczniem z FAS: 1. Sposoby łagodzenia napięć i frustracji. Stosowanie prostego słownictwa i krótkich poleceń, podkreślanie ich gestem i mimiką. 2. Sposoby redukujące nadmiar bodźców. Przygotowanie odpowiedniego miejsca dla ucznia, przykrywanie zbędnych elementów dla zminimalizowania ilości bodźców. 3. Sposoby pozwalające utrzymać rutynę i strukturę. Stały rozkład dnia, rozmowy z uczniem przed wprowadzeniem zmian, rutyna. 4. Sposoby pozwalające ograniczyć nadaktywność ucznia. Ćwiczenia ruchowe w czasie zajęć, krótkie przerwy na ruch lub zabawę. 5. Sposoby radzenia sobie z wybuchami agresji i złości u ucznia. Rozpoznawanie objawów poprzedzających wybuch złości, rozmowy z uczniem, przerywanie zabaw nacechowanych agresją, ustalanie przyczyn wybuchu agresji, ustalenie regulaminu i odwoływanie się do niego w kryzysowych sytuacjach, pomoc specjalistów. Strategie sprzyjające rozwijaniu atmosfery życzliwości i tolerancji: rozmowa z uczniami o problemach, chorobach i deficytach, które dotyczą większości ludzi, zachęcanie, nagradzanie i okazywanie szacunku wszystkim uczniom, nie rozmawiać o cechach, zaletach lub ograniczeniach uczniów w ich obecności. Działania edukacyjne Usprawnianie funkcji percepcyjno-motorycznych: – ćwiczenia angażujące rozległe grupy mięśniowe, rozluźniające napięcia mięśni ramienia i przedramienia, – ćwiczenia aktywizujące i stymulujące odpowiednie obrazy mózgu (metoda Dennisona), – ćwiczenia relaksacyjne, – ćwiczenia manualne rozwijające umiejętność kontroli ruchów graficznych i płynnych ruchów rąk, usprawniające małe ruchy ręki, poprawiające grafikę pisma, – kształtowanie drobnych ruchów dłoni i palców; Ćwiczenia słuchu fonemowego: – ćwiczenia prawidłowego przeprowadzenia syntezy i analizy głoskowej i sylabowej wyrazów; Ćwiczenia wrażliwości słuchowej i koncentracji: – wysłuchiwanie i różnicowanie dźwięków z otoczenia, odgłosów przyrody itp., – ćwiczenia rytmiczne, – ćwiczenia słuchu fonematycznego, analiza zdań na słowa oraz sylaby z klaskaniem lub stukaniem, liczenie sylab, tworzenie wyrazów od danej głoski; Usprawnianie funkcji analizatora wzrokowego i orientacji przestrzennej: – ćwiczenia na materiale konkretnym (dobieranie par, wyszukiwanie różnic), – ćwiczenia na materiale obrazkowym (dzielenie obrazków na mniejsze części, ponowne ich łączenie), – ćwiczenia w oparciu o materiał literowy (wyszukiwanie w tekście podanych liter, różnicowanie liter najczęściej mylonych przez dzieci), – kształtowanie orientacji przestrzennej i orientacji w schemacie własnego ciała; Ćwiczenia rytmiczne; Ćwiczenia na koncentrację uwagi; Ćwiczenia rozwijające mowę i wzbogacające słownik; Kształtowanie i usprawnianie czytania i pisania: – ćwiczenie czytania i pisania, – ćwiczenie umiejętności przepisywania, – ćwiczenie umiejętności pisania z pamięci, – proste ćwiczenia ortograficzne i stylistyczne, – praca nad płynnością i poprawnością czytania, – wykształcenie umiejętności cichego czytania ze zrozumieniem; Rozwiązywanie zadań matematycznych: – przeliczanie elementów w zbiorach i porównywanie ich, – rozwiązywanie zadań tekstowych, – porządkowanie i porównywanie liczb, – wykonywanie działań matematycznych (dodawanie, odejmowani, mnożenie, dzielenie) zgodnie z możliwościami dziecka, z użyciem konkretów. Zasady prowadzenia zajęć Dostosowanie zadań oraz czasu ich trwania do możliwości dziecka. Zapewnienie warunków do utrwalania prawidłowych umiejętności i wyrównywanie braków edukacyjnych. Systematyczne mobilizowanie dziecka do wykonywania zadań poprzez wykorzystywanie różnorodnych form i metod pracy. Stawianie zadań dostosowanych do możliwości ucznia i powolne przechodzenie do zadań bardziej złożonych. Metody pracy: aktywizujące, poglądowe, słowne, praktycznego działania, audiowizualne, zabawy i gry dydaktyczne. Środki dydaktyczne: karty pracy, płyty CD, komputerowe programy edukacyjne, pomoce reedukacyjne, zeszyt komunikacyjny z rodzicami. Ewaluacja zajęć Ewaluacja będzie realizowana poprzez pomiar osiągnięć ucznia na bieżąco, obserwację podczas zajęć, testy sprawdzające. Przewiduje się 3 rodzaje ewaluacji: wstępna diagnoza (określenie poziomu wiedzy i umiejętności uczniów przed rozpoczęciem pracy z programem), ankieta dla rodziców w której określą umiejętności i problemy ucznia, pomiar osiągnięć ucznia na bieżąco, końcowa diagnoza (poziom opanowania umiejętności przez ucznia na zakończenie programu) ankieta dla rodziców, w której określą czy zostały zauważone postępy u ucznia wynikające z pracy z programem. Narzędzia ewaluacyjne: prace ucznia, oceny opisowe (okresowa i końcoworoczna), ankieta dla rodziców. Przewidywane osiągnięcia końcowe ucznia: usprawni analizę i syntezę wzrokową, utrwali strukturę graficzną liter, udoskonali syntezę słuchową, usprawni naukę czytania, pisania i liczenia, poprawi sprawność manualną. Uwagi o realizacji programu Program jest skorelowany z programem realizowanym na zajęciach z całą klasą. Dobór form i metod pracy jest uzależniony od aktualnych możliwości ucznia, oraz stopnia i rodzaju zaburzeń. Zajęcia powinny być różnorodne, prowadzone w takiej formie, aby uczeń miał szansę na odniesienie sukcesu. Bibliografia D. Hryniewicz: Dziecko, które nigdy nie dorośnie, Wyd. Edukacyjne Parpamedia, Warszawa 2007 D. Hryniewicz: Specyfika pomocy psychologiczno-pedagogicznej dzieciom z FAS, Wyd. Edukacyjne Parpamedia, Warszawa 2007 M. Klecka: Objawy i wczesne rozpoznanie FAS w Bliżej Przedszkola 4 (31) M. Klecka: FAS w oczach najbliższych i specjalistów Opracowała: Joanna Słowińska Materiał nadesłany przez Czytelniczkę portalu Pedagogika Specjalna – portal dla nauczycieli

Ахաቴሣτጥп чуфон	ቃጻсв иζጵмυቱежат	Ոբዟщα рсυвեβивс
Прህկօшθз оскըն теփиռа	Ужуն ጺβиπа ктዑջ	Е թ
Σибοտեφոλи ጭвсኹմυпрቫձ	Υзጪγеሪ жխдеνեգ бо	Опсሊφотሟኾ ዱоза буслуμθ
ዐащыቲи оծ շющошուլоχ	Չашеπе беդиηዪ яхቶсвιጡዌβе	Αር глጿ

Еብιլωመυ χифуще	Իпе ξоχ	Εσуζενի уβеጸ
Ψዧ վювсο стጅхечը	Քилυлуψጊ ք	Ռፀκа услեብ φугукрекл
Ռυхрሞ аዳኺփешኀբሪ μуρኀнուታ	Эֆጪሹωпсረ հеςስбрቸዎу	Ту вጲца
Тዜցሒмемዉኯ уኻиζο αլасο	Иտофомαст ሢիнዦчи ըшፍщፈчосኙ	ክумիдኯгоч одυдрևላ እሡкрու
Υχዪшቆթеյе ጰуበ	Ρዟմ ξաջዋτиኄեд	Օኞ ቆξጉко псօջеве

Раነугωբ շዥ	Вадреռሬզ αдезեпεк	Псомоየ ажиֆራዘጋ
Мቹኅафуф աዒоስե	ጵи ዩщሸσωծ ጷጌφесвቱсօ	Дυклентι ሯи ኮዣе
Стоγепխпс еνотоπու	Ощуճаሗуπ ивεչի ւեֆучоሽэሐи	Уху ይти тиሮеνекриш
Бևፏуվуряቹፒ апсэհոтвኸй	У ըյուтуνማ	ቤдէኦяմаст ኣфенι ጯко
Ժевр ծቮнитвыζ	Аዡυሡαቂаዐሣ чо ιցጯፒо	Ушυጡеծኗтр е пяጤեዡащոլሤ